به گزارش خبرگزاری کردپرس، خلیل کمربیگی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر اجتماعی، در یادداشت خود می‌نویسد:

مقدمه:

معمولاً برای برآورد جمعیّت‌هایی چون جمعیّت معتادان، به دو روش مستقیم و غیرمستقیم عمل می‌کنند. در روش‌های مستقیم همانند سرشماری و شمارش، پژوهشگر یا آمارگیر، مستقیماً به افراد مراجعه کرده و وضعیت مصرف مواد مخدّر را از آنها جویا می‌شوند. این روش‌ها هرچند قابل اطمینان تر از دیگر روش‌هاست امّا به سبب وابسته بودن اطّلاعات به خوداظهاری افراد و سطح پایین دسترسی به گروه معتادان، هزینه‌های بالای انجام آن و پراکندگی جامعه، اغلب با مشکلاتی رو به رو هستند و امکان اجرایی شدن آنها دشوار است.

در کنار روش های مستقیم، روش‌های غیرمستقیم وجود دارند که شاید بتوان مهم ترین آنها را روش "صید – باز – صید" و روش "بسط شبکه ای" دانست.  روش "صید – باز – صید" بر پایه‌ی تهیه ی فهرست معتادان از سازمان‌ها و مراکز خاص است. در ایران عمدتاً فهرست معتادان مراکز بازپروري و فهرست مراکز خودمعرّف براي ترك اعتیاد به عنوان تعداد معتادان آن استان یا کشور اعلام می‌شود. در این روش هرچه تعداد فهرست ها زیاد باشد، می‌توان دقت برآورد را افزایش داد و هرچه تعداد فهرست‌ها کم باشد، تعداد معتادان نیز کم شماری می‌شود. در روش شبکه‌ای نیز با استفاده از اطّلاعات شبکه‌ی معتادان، مشخصات و تعداد افراد و گروه‌های معتادان به دست می‌آید و پژوهشگران با استفاده از فرمولی خاص، تعداد کل آنها را برآورد می‌کنند. آنچه که وجه مشترک هردو روش را رقم می‌زند، کم شماری است که نمی‌تواند برآورد واقعی یا نزدیک به واقعیت را از جمعیّت معتادان به پژوهشگران بدهد. شاید بتوان از این روش‌ها برای برآورد جمعیّت مبتلایان به یک نوع بیماری با حسّاسیت کمتر یا مثلاً تعداد کودکان فراری استفاده کرد امّا برای برآورد جمعیّت معتادان به ویژه در جوامعی با ساختارهای فرهنگی و اجتماعی همانند استان ایلام نمی‌توانند روش‌های مناسبی باشند.

متن:

برآورد جمعیّت معتادان، یکی از دشورارترین برآوردهای آماری در بین جمعیّت‌های با ویژگی‌های خاص است. در زمینه‌ی وابستگی به مواد مخدّر نیز هر ساله از سوی مسئولان و مدیران مسئول در حوزه‌ی اعتیاد، اطّلاعات و آمارهایی از نرخ شیوع اعتیاد در کشور و استان ایلام ارائه می‌شود که معمولاً روش محاسبه‌ی آنها نامشخص است. اخیراً نیز برخی از رسانه‌ها به نقل از آقای دکتر "فهد کمالوندی"، دبیر محترم شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدّر استان ایلام آورده‌اند که: بر اساس پایش انجام شده حدود 11 هزار نفر در استان ایلام به اعتیاد مبتلا هستند. ضمن سپاس از زحمات همه‌ی مدیران اجرایی، امنیتی و انتظامی در راستای مقابله با پدیده‌ی اعتیاد، در این زمینه چند سوأل قابل طرح است:

1. عدد 11 هزار نفر از کجا به دست آمده و این پایش چگونه صورت گرفته است؟
2. آیا واقعاً تعداد معتادان استان ایلام 11 هزار نفر می‌باشد؟
3. پیامدهای منفی اعلام عدد 11 هزار نفر برای استان ایلام چیست؟

متأسّفانه شیوه یا شیوه­‌های پایش تعداد معتادان استان ایلام در مصاحبه‌ی مذکور نیامده است امّا می‌توان با استفاده از  داده‌ها و اطّلاعات همین مصاحبه، این برآورد را با تردید رو به رو ساخت:

1 - در این مصاحبه، تعداد معتادان استان ایلام در حدود 11 هزار نفر برآورد شده و پیشتر نیز ایشان اظهار داشته‌اند که در سال 1396 نزدیک به 8 هزار نفر از معتادان، یعنی عددی نزدیک به سه چهارم از معتادان، به مراکز اقامتی و درمان دارویی استان مراجعه کرده‌اند که با توجّه به جرم بودن اعتیاد، بافت ایلی و طایفه ای و سایر شاخصه‌های فرهنگی و اجتماعی استان به سختی می‌توان پذیرفت که از هر 4 معتاد، 3 نفر از آنها به این مراکز مراجعه کرده باشند. این در حالی است که رسانه‌ها به نقل از "صفاتیان" رئیس کارگروه مبارزه با مواد مخدّر مجمع تشخیص مصلحت نظام، آورده‌اند که تنها 30 درصد معتادان، تحت پوشش درمانی در مراکز ترک اعتیاد هستند. اگر این عدد را برای استان ایلام نیز در نظر بگیریم، آنگاه به عددی نزدیک به 37 هزار معتاد خواهیم رسید.

2 - ایشان در مصاحبه­‌ای بیان داشته‌اند که نزدیک به 50 کلینیک درمان دارویی و کمپ ترک اعتیاد، 155 سازمان مردم نهاد فعّال در حوزه ی مواد مخدّر در استان وجود دارد و در سال گذشته کشفیات پلیس در زمینه ی مواد مخدّر با افزایش رو به رو بوده است به گونه‌ای که مقامات پلیس، از افزایش 110 درصدی کشفیات نسبت به سال گذشته سخن می‌گویند. این تعداد کلینیک، کمپ و سازمان مردم نهاد و این حجم از کشف مواد در استان نشان می‌­دهد که عمق پدیده ی اعتیاد، بسیار وسیع‌تر از آن چیزی است که برآورد شده است.

3 - بر اساس این برآورد، استان ایلام در رتبه ی 27 کشوری و به اصطلاح در وضعیت سفید قرار دارد. این در حالی است که در استان‌های خوزستان، لرستان و کرمانشاه که همسایه‌ی استان ایلام هستند نرخ شیوع اعتیاد، بالاتر از میانگین کشوری بوده طوری که می‌توان آنها را در وضعیت قرمز قرار داد. اعلام وضعیت سفید برای استانی که دور تا دور آن را وضعیت قرمز فراگرفته و در مسیر ترانزیت مواد مخدّر قرار دارد، برآورد فعلی را با تردید رویارو می‌سازد.

4 - متأسّفانه در این برآورد مشخص نشده است که وضعیت وابستگی به مواد مخدّر در بین جمعیّت‌های دانش آموزی، دانشجویی، روسپی‌ها، بی‌خانمان ها، کارکنان دستگاه‌های اجرایی و مصرف‌کنندگان تفنّنی چگونه محاسبه شده است؟ آیا معتادان گروه‌های فوق، در بین این 11 هزار نفر جای دارند؟ یا این 11 هزار نفر، جمعیّت حاضر در دو فهرست کلینیک‌های درمان دارویی و کمپ ترک اعتیاد استان با اضافه درصدی انحراف می‌باشند؟ در این صورت به علت کم بودن تعداد فهرست‌ها، باز نمی‌توان این جمعیّت، را تعداد واقعی یا حتی نزدیک به واقعیّت معتادان استان دانست.

شوربختانه در گذشته دیده شده است که مدیران بالادست، برای استان‌های کوچک و بی‌کس، پیامد این آمارهای کمتر از تعداد واقعی، در تخصیص اعتبار برای مقابله با آسیب‌های اجتماعی نیز این گونه آمارها را مبنا قرار داده و اعتبار را بر همین اساس توزیع می‌کنند. پر واضح است که کاهش اعتبارات، باعث کاهش فعّالیت‌ها برای مقابله شده و عملاً وضعیت را پیچیده‌تر از پیش می‌سازد.

نتیجه:

به نظر می‌رسد ارائه‌ی آمارهای مربوط به معتادان، به دلایلی چون جرم بودن وابستگی به مواد در کشور، پیچیده بودن پدیده‌ی اعتیاد و به تبع آن فقدان ابزار مناسب برای جمع‌آوری اطّلاعات و وابستگی روش‌های برآورد جمعیّت معتادان به خوداظهاری افراد یا مراجعه ی افراد به مراکز خودمعرّف، نمی‌تواند برآورد واقعی از جمعیّت معتادان باشد و تنها می‌توان آنها را جمعیّت معتادانی دانست که آمارها از بین آنها اخذ شده است. به عنوان نمونه تعداد معتادان دستگیرشده یا تعداد معتادان خودمعرّف و مشابه آن.

زشتی مصرف مواد به گونه‌ای است که افراد بسیار کمی حاضر به اظهار اعتیاد خود هستند. تجربه‌ی شخصی نگارنده در حوزه‌ی پژوهش نشان می‌دهد که بسیاری از پاسخگویان حاضر نبوده‌اند که در مورد انجام مناسک دینی یا شیوه‌های رفتاری همسایگان، به صراحت اظهار نظر نمایند چه رسد به اینکه در خصوص ارتکاب خود به جرم اعتیاد، اقرار نمایند. در بسیاری از مواقع مشاهده شده است، معتادانی به هنگام مصرف دستگیر شده‌اند که وضعیّت ظاهری آنها نیز بر اعتیادشان صحه می‌گذارد ولی حاضر به اعتراف نبوده‌اند و حتّی نتایج آزمایشات را نیز نپذیرفته‌اند. حال چگونه در کمال آرامش و با زبان خود به اعتیادشان اقرار می‌کنند؟ البته باید توجّه داشت که موضوع کم گویی آمارهای مربوط به اعتیاد، در بسیاری از کشورهای جهان که مصرف مواد مخدّر در آنها جرم نیز محسوب می‌شود رخ می‌دهد از این رو برای آن، درصد انحراف بالایی لحاظ می‌کنند. این امر بیانگر آن است که در استانی همانند ایلام با ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی خود، کم گویی بسیار بالاتر خواهد بود.  استناد به این گونه آمارها و کم‌گویی در برآورد این گونه آسیب‌ها، وضعیت استان را در حیطه ی آسیب‌های اجتماعی پیچیده‌تر خواهد کرد.