احمد خانی شاعر سده ۱۷م نامی آشنا در تاریخ و فرهنگ کُرد است. شاهکار خانی منظومه عاشقانه مم و زین است که به زبانهای مختلف ترجمه شده است. مم و زین تنها اثری شعری و ادبی نیست، بلکه آینه تمام نمای تاریخ و اندیشه و فرهنگ کردی در زمانه خانی و از نگاه اوست.

یکی از مهم‌ترین بخش‌های فرهنگی مم و زین توصیف ویژگی های جشن نوروز کردهاست. توصیف خانی از نوروز شاید نخستین متن مفصل و مکتوب کردی درباره این آیین باستانی در کردستان باشد. او می‌نویسد؛ که دانای کهنسالی به من گفت که عادت پیشینیان این بود که وقتی جشن نوروز یا جشن سرسال فرا می‌رسید هیچ کس در خانه خود نمی‌ماند و همه مردم اعم از پیر و جوان و زن و مرد از خانه و مسکن خود خارج می شدند و برای بزرگداشت جشن نوروز به کوه و دشت و صحرا و چمن می‌رفتند.

زنان و مردان و به ویژه جوانان لباسهای زیبا و جدید می‌پوشیدند و خود را آرایش و زیبا می‌کردند و برای عشق‌ورزی و ابراز محبت راه بیرون را در پیش می گرفتند. گروهی هم عازم باغ‌ها و کوهها می‌شدند و در آنجاها شادی می کردند. جوانان در سر راه ها، کوه ها و گردنه ها در حال رفت و آمد بودند. مردم شهر از وزیر گرفته تا شبان از صبح تا غروب در دشت و دمن مشغول شادی بودند. در روز نوروز جوانان عاشق پیشه در جستجوی یافتن عشق دیگری و دادن عشق خود به او بودند و جشن نوروز را به سنت گذشتگان پیروز می‌کردند.

روایت خانی از نوروز کردی در چهار قرن پیش توصیفی بی نظیر و روایتی زیبا و دلنشین است. برپایه روایت او مم و زین هم در جشن نوروز در شهر جزیر/ بوتان با یکدیگر آشنا شدند. در جشن سرسال، مم به خارج شهر رفت و به طور اتفاقی با زین آشنا شد. مم پس از دیدن زین، نه یک دل که صد دل عاشق او شد.

اشعار خانی درباره نوروز به زبان کردی کرمانجی ما را به چهارصد سال پیش کردستان می برد و نشان می دهد که نیاکان ما چگونه جشن نوروز را برگزار می کردند. در اینجا بخشی از این اشعار که توسط ماموستا هژار به سورانی هم درآمده اند، عیناً نقل می شوند.

واتا کە دەبوو بە ڕۆژی سەر ساڵ

هەر کەس دەرئەچوون نە دەست و بەر پاڵ

کیژ و کۆڕ و لاو و کۆنە ساڵان

باپیر و نەنک لە گەڵ مناڵان

جێژنی هەرە زل بوو جێژنی نەورۆز

تا پێوە بنووسێ جێژنی پیرۆز

تاکی نەدەماوەیە نە ناو ماڵ

دەیدا لە دەر و لە چۆڵگە بای باڵ