به گزارش خبرگزاری کردپرس، به نقل از روزنامه شرق، البته با توجه به ممنوعیت تولید زغال از چوب‌آلات جنگلی، هرچه زغال جنگلی در بازار باشد، قاچاق محسوب می‌شود اما این روزها به‌راحتی زغال‌های قاچاق را با قیمت‌هایی کمتر از زغال‌های باغی که مخصوص قلیان است، در بازارها می‌توان یافت. بسته‌بندی‌های شیک‌تر که در جعبه‌های مقوایی انجام می‌شود، مختص به زغال قلیان است و عرضه فله‌ای هم مربوط به زغال‌های جنگلی است که برای تولید کباب از آن استفاده می‌شود.

زغال سکه‌ای، زغال مکعبی، زغال مرکبات و... نام‌هایی است که در بازار بر محصولاتی گذاشته‌اند که روزگاری جزئی از یک باغ یا جنگل بوده‌اند و حالا به کربن خالص تبدیل شده‌اند. این نام‌ها فقط به کار جلب مشتری بیشتر می‌آید و بس. اما کیفیت زغال را فقط وقتی که مصرف‌کننده از آن استفاده می‌کند، می‌توان فهمید.

جنگل‌های اجاره‌ای در خدمت زغال‌گیران

مراکز تولید زغال قاچاق و غیرقاچاق در حاشیه جنگل‌های هیرکانی یا زاگرس متمرکز هستند. در حالی که تولید زغال جنگلی با توجه به قوانین موجود ممنوع بوده و فعالیتی قاچاق محسوب می‌شود، زغالگیران زاگرس می‌گویند که جنگل به آنها اجاره داده می‌شود تا درختان خشک را تبدیل به زغال کنند. البته این ادعا توسط مسئولان دولتی رد می‌شود. شواهد نشان می‌دهد هر روز مصرف زغال در ایران رو به افزایش است.

براساس آمارهای رسمی وزارت صنعت، پنج واحد تولید کربن فعال و 13 واحد تولید زغال از منابع سلولزی در کشور وجود دارند. البته این تعداد واحد نمی‌تواند نیازهای روزافزون کشور به زغال را که از این ماده سوختی برای تفریح و تفنن بیشتر از نیازهای روزمره بهره می‌گیرد، تأمین کند.

کوره‌های زغال‌گیری غرب کشور علاوه بر سنتی‌بودن، فاقد مجوز هستند بنابراین زغال‌گیران غرب کشور هم نمی‌توانند به دلیل ممنوعیت در حمل زغال، محصول خود را حتی به استان‌های مجاور بفرستند اما گویا محصولی که آنها در این کوره‌های غیرمجاز تولید می‌کنند، گاهی به خارج از کشور هم صادر می‌شود!

براساس تخمینی که روزنامه سرمایه در سال 86 منتشر کرده، در بازار زغال تهران در آن سال روزانه 50 تن زغال به فروش می‌رسیده است که گردش مالی 10 میلیارددلاری را برای بازار این شهر رقم می‌زده اما این روزها، فقط در بازار مولوی به عنوان یکی از چند بازار عمده‌فروشی زغال تهران، یک فروشنده مدعی می‌شود که ماهانه 50 تن زغال می‌فروشد.

این یعنی گردش مالی بازاری که حتی صنف هم ندارد، در یک دهه جهش چشم‌گیری یافته است اما هیچ شفافیتی در فعالیت افراد شاغل در آن وجود ندارد و نمی‌دانیم چه بخش از این زغال به صورت قاچاق تولید می‌شود و کدام بخش با مجوز است. زغال قاچاق سرمایه رایگانی است که از جنگل به دست می‌آید و دلار را به جیب افرادی سرازیر می‌کند که معلوم نیست با کدام سازوکار، مجوز صادرات برای این محصول را از مراجع قانونی دریافت کرده‌اند.

حاشیه جنگل‌های شمال کشور یکی از مراکز تولید زغال است. طبق قانون، مأموران یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور اگر کوره‌ای داخل جنگل ببینند، آن را تخریب می‌کنند بنابراین کوره‌های زغال به حاشیه جنگل‌ و داخل اراضی کشاورزی رانده شده‌اند. به همین دلیل پیداکردن کوره‌های تولید زغال در شمال کار دشواری نیست. بوی سوختن چوب، تا کیلومترها دورتر از این کوره‌ها به مشام می‌رسد. کافی است رد بوی چوب سوخته را تعقیب کنید تا به یکی از کوره‌هایی که برای تفنن شهرنشینان زغال تولید می‌کند، برسید.

‌استان‌های غربی، مرکز تولید زغال بلوط
هیچ آمار رسمی از تعداد کوره‌های فعال برای تولید زغال وجود ندارد. براساس تخمین‌ها بیش از 300 کوره فعال (در جنگل‌های شمالی که تعداد نیروهای حفاظتی آنها بیش از جنگل‌های زاگرس است) وجود دارد، ولی فقط به اندازه انگشتان دو دست، کوره مجوز‌دار در سه استان شمالی گزارش شده است. در زاگرس کوره‌ها اصلا شبیه شمال نیست. زغال‌گیران یا چوب بلوط را داخل بشکه‌های فلزی می‌‎سوزانند یا اینکه گودالی به اندازه یک قبر حفر کرده و درختان بلوط را خرد و داخل این گودال‌ها تبدیل به زغال می‌کنند. بدیهی است کوره‌هایی با این مشخصات، به‌سرعت احداث می‌شوند و می‌توانند محصول قاچاق را به‌سرعت راهی بازار کنند.

‌تولید 5 تا 7 گونی زغال در هر کوره
ایلام یکی از استان‌های زاگرسی است که درختان بلوطش تبدیل به زغال می‌شود. فرهاد، یکی از کوره‌داران ایلامی، میزان زغال تولیدشده از هر کوره‌ای را که اندازه قبر است، پنج تا هفت گونی اعلام می‌کند.

او می‌گوید: در هر کوره تقریبا به اندازه یک پیکان‌وانت، یعنی حدود 300 تا 400 کیلوگرم چوب هیزمی می‌ریزیم. اگر هیزم مغزدار باشد و پوسیده نباشد، زغال بیشتری به دست می‌آید، اما اگر چوب پوسیده باشد، زغال ریز و به‌دردنخور تولید می‌شود.
به گفته فرهاد، هر گونی زغال بلوط به قیمت 20 هزار تومان، یعنی نصف قیمت زغال‌های شمال، به فروش می‌رسد.

در روستایی که او زندگی می‌کند، سه کوره سنتی وجود دارد که گاهی هم از چوب‌ درختان میوه برای تأمین ماده اولیه زغال آن استفاده می‌شود، اما زغال میوه در شهرهای مختلف غرب کشور طرفدار ندارد و همه طالب زغال بلوط هستند.

این تولیدکننده زغال ایلامی میزان تولید زغال در کوره غیرمجازش را حدود 15 تا 16 گونی در ماه اعلام می‌کند که درآمدی معادل 200 تا 300 هزار تومان برایش به‌همراه دارد.

او درباره نحوه تولید زغال می‌گوید: چوب درختان بلوطی را که با تبر قطع شده است، به قطعات یک متر و 20 سانتی‌متری تبدیل می‌کنیم و داخل گودالی که در زمین حفر کردیم، می‎ریزیم. روی آن نفت می‌ریزیم و می‌گذاریم که آتش به انتهای گودال برسد. بعد روی گودال را با فلز مسدود کرده و خاک می‌ریزیم؛ به‌نحوی‌که هیچ حفره‌ای وجود نداشته باشد و داخل کوره هوا نرود، زیرا اگر کوره هوا بکشد، چوب‌ها خاکستر می‌شوند. بعد از سه روز که آتش خاموش شد، در کوره را باز می‌کنیم و زغال‌ها را خارج می‌کنیم. قطعات درشت‌تر را برای قلیان جدا می‌کنیم و ریزترها را برای کبابی‌ها می‌فرستیم.

زغال‌ها را داخل کیسه‌های نایلونی می‌ریزیم و هر کیسه را که یک تا یک‌ونیم کیلوگرم زغال در آن جا می‌گیرد، بین دو هزار تا دو هزارو 500 تومان به فروش می‌رسانیم. زغال‌ها را هم به سوپرمارکت‌ها و مغازه‌داران شهرهای نزدیک روستا تحویل می‌دهیم. یوسف از طرحی سخن می‌گوید که منابع طبیعی بخش‌هایی از جنگل‌های زاگرس را به مدت دو ماه به زغال‌گیران اجاره می‌دهد و بین 10 تا 15 میلیون تومان هم از افراد اجاره دریافت می‌کند تا افراد درختان خشک را قطع کرده و به زغال تبدیل کنند. البته او بیان می‌کند که افراد اجاره‌کننده جنگل، چون می‌توانند مجوز حمل چوب دریافت کنند، هیزم را به‌ازای هر کیلو 700 تومان در ماشین‌های باری10 تنی به مشهد، شمال و شیراز می‌فروختند.

این تولیدکننده زغال ایلامی اضافه می‌کند: امسال هم طرح دیگری در این رابطه داشتند که به‌ازای قطع درختان خشک، یک دانه بذر بلوط کاشته شود، من دنبالش رفتم اما به من ندادند.

‌زغال‌های بلوط صادر می‌شوند
برای اینکه رفتار اقتصادی صنف زغال‌فروشان را توصیف کنیم، با محمدرضا آذرنوش عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد چالوس گفت‌وگو کردیم.

او می‌گوید: اقتصاد زغال گردش مناسبی دارد اما تشکیلات منسجمی در این صنف وجود ندارد. از آنجا که هیچ‌کس درباره زغال مطالعه نکرده است، من هم مطالعه‌ای درباره بازار زغال نداشته‌ام.

به گفته آذرنوش تمام زغال‌های جنگلی موجود در بازار قاچاق است. زغال فراورده‌ای جنگلی است که از قبل از انقلاب برای حملش نیاز به پروانه بهره‌برداری و حمل وجود داشته و هنوز هم دارد. ضمن آنکه درحال‌حاضر وجود کوره زغال در جنگل ممنوع است.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد چالوس بر این باور است زغال‌هایی که از ایران صادر می‌شود، عمدتا مربوط به غرب کشور است اما درباره نحوه دریافت مجوز برای واردات زغال، اطلاعاتی در اختیار ندارد.

او اضافه می‌کند: زغال‌گیرها راحت‌تر می‌توانند چوب‌آلات غیرمجاز را جمع‌آوری کنند. کارخانه‌های تولید فیبر و تخته خرده‌چوب به دولت تعهد دارند و اگر چوب قاچاق را در کارخانه آنها مشاهده کنند، جریمه‌های سنگین باید پرداخت کنند. ضمن آنکه اگر در غرب مازندران سرشاخه وجود داشته باشد و بخواهد به شرق مازندران منتقل شود، هزینه حمل بالایی دارد. بنابراین بهتر و اقتصادی‌تر است که چنین سرشاخه‌هایی در همان غرب مازندران تبدیل به زغال شود. اینها عواملی است که باعث رقابت بین چوب زغال و چوب برای صنایع می‌شود.

به گفته این عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد چالوس در تجارت زغال، کوره‌دار سود نمی‌کند بلکه دلال و واسطه‌ای که اقدام به صادرات و واردات زغال می‌کند و بازار را در اختیار دارد، بیشترین سود را می‌برد و کوره‌دارها، صرفا یک زندگی معیشتی دارند.

او ضمن اشاره به این که کاش اصلا زغال تولید نشود زیرا زغال برای تفنن است و ضرورتی در تولید آن نیست، عنوان می‌کند: گزارش‌های غیرمستندی هم درباره خرید چوب قاچاق وجود دارد اما صاحبان کارخانه‌ها اقرار نمی‌کنند. به‌زودی این کارخانه‌ها دچار چالش مواد اولیه می‌شوند و رقابت بین زغالی‌ها و کارخانه‌های تولید تخته خرده‌چوب و فیبر بیشتر می‌شود.

‌تخریب 310 کوره در زاگرس
از میزان مصرف و تولید زغال آماری در دسترس نیست و شاید تعدد نهادهای متولی و نبود صنف به این وضعیت دامن زده است. براساس آمار سالنامه کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی میزان تولید زغال در سال‌های 94 و 95 به‌ترتیب 339 و 292 تن بوده است اما حیدر ابراهیمی‌فر معاون یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها، مراتع و‌ آبخیزداری کشور این آ‌مار را مربوط به کشفیات تخلفات و نه تولید زغال می‌داند.

او می‌گوید: ما اگر تخلفی در عرصه ببینیم با آن برخورد کرده و محصول را ضبط می‌کنیم. این آمار مربوط به آن محموله‌های ضبطی است. ابراهیمی‌فر عنوان می‌کند: از سال 85 تا هشت‌ماهه ابتدای سال 97 نزدیک به 10 هزار باب کوره زغال تخریب شده؛ در ارتباط با زغال چهار هزار تا پرونده به ثبت رسیده است. بیشترین آمار مربوط به کوره‌های زغال زاگرس است که 82 درصد پرونده‌ها را شامل می‌شود. در شمال و ارسباران هم 12 درصد و مجموعا شش درصد هم مربوط به سایر استان‌ها است.

او اضافه می‌کند: در هشت‌ماهه ابتدای امسال، 310 کوره زغال تخریب شده است. این آمار مربوط به منطقه زاگرس است. زیرا در زاگرس ممنوعیت کوره داریم اما کوره‌های شمال از وزارت صنعت، معدن و تجارت استان مجوز دریافت کرده‌اند.

به گفته او شناسایی زغال قاچاق از زغال غیرقاچاق کار بسیار دشواری است و اگر محموله‌ای بدون پروانه حمل در جاده کشف شود، ضبط خواهد شد.

او همچنین زغال‌گیری از درختان خشک بلوط براساس طرح‌ها را هم رد می‌کند و می‌گوید: از سال 2009 که بحث خشکیدگی مطرح شده است، براساس دستورالعمل‌های صادره برای رعایت مسائل بهداشتی درختان آلوده باید قطع و در محل کنده و سوزانده می‌شدند.

به گفته ابراهیمی‌فر در گذشته بیشتر مشکل زغال‌گیری غرب کشور مربوط به استان چهارمحال‌وبختیاری منطقه لردگان بوده که این مسئله فروکش کرده و درحال‌حاضر بیشتر در سمت بانه و مریوان با مشکل زغال‌گیری مواجه هستیم.