به گزارش خبرگزاری کردپرس، از آغازین روزهای اسفندماه که بوی بهار به مشام می‌رسد، مردم ایلام سبزه‌ها را مهیای روییدن می‌کنند و با انداختن رختخواب‌ها و قالی‌ها بر پشت‌بام خانه یا گاهاً بر سقف سیاه‌چادرها، خانه‌تکانی را یواش یواش شروع می‌کنند.

همه چیز به سرعت برق و باد می‌گذرد و چشم که باز می‌کنی خودت را در آستانه نو شدن پیدا می‌کنی و به چهارشنبه سوری می‌رسی. در ایلام هنوز هم آتش از احترام خاصی برخوردار است و مردم جز در سوگ بزرگان، هرگز بر «تَش‌گاه» آب نمی‌ریزند و به شعله‌ی آتش و به سوی چراغ در کلامشان قسم می‌خورند. قبل از این چهارشنبه «سوزی»های جدید که مد شده، در گذشته‌های نه چندان دور، مردم ایلام چند کپه هیزم و شاخ درخت و خاشاک را در فواصلی کوتاه جمع می‌کردند و آن را شعله‌ور کرده و از رویشان می‌پریدند.

کوسه برنشین و ذراتعلی

صیدمحمد درخشنده در کتاب فرهنگ و آیین‌های ایلام به مراسمی تحت عنوان «کوسه برنشین» اشاره کرده به این صورت که در روزهای پایانی سال، افرادی از استان‌های دیگر به ایلام می‌آمدند و در نقش حاجی فیروز صورت خود را سیاه کرده و لباس قرمز می‌پوشیدند. اینان حیوانی مثل الاغ یا قاطر همراهشان بود که آن را با پارچه‌های رنگارنگ و چند تکه آینه و منگوله‌ها و زنگوله‌های ریز و درشت می‌آراستند و در محله‌های ایلام با دایره و دف آواز می‌خواندند و می‌رقصیدند تا مردم شاد باشند. مردم نیز هر کس چیزی به آن‌ها هدیه می‌داد.

به جز این، خود بچه‌های ایلامی بازی‌هایی داشتند که یکی از آن‌ها «ذراتعلی» بود؛ به این صورت که دو نوجوان بر گرده هم سوار می‌شدند و یک ملحفه یا لباس از قبل دوخته شده‌ی بلند را می‌پوشیدند و خود را به یک فرد بسیار بلندقامت به نام ذراتعلی تبدیل می‌کردند. گاهی بر لباس ذراتعلی نقش و علامت‌هایی هم کشیده می‌شد. این غول بیابانی نخراشیده و قد بلند و حرکات ناموزونش باعث شادی و خنده مردم می‌شد. به گفته درخشنده، بازی‌هایی مثل «کلنگ سواری» و «کوسه مه رنج» از دیگر نمایش‌ها و بازی‌های نوروزی جوانان ایلامی در گذشته‌های نه چندان دور بوده است.

هفت سین و عیدی و خا جه‌نگه‌کی

زنان ایلامی بیشتر از مردان برای تدارک سفره هفت سین نوروزی تلاش می‌کنند و به جز آن سین‌های معروف، مقداری حنا آماده می‌کنند و به دست و پای خود می‌مالند و مقداری را هم در ظرفی بر سفره هفت سین می‌گذارند. بعد نوبت تنقلاتی محلی مثل «گه‌نِمه شیره» و «کُله کُنجی» و «بژی برساق» می‌رسد که درست کنند و در سفره بگذارند. قرآن مجید هم که همیشه در سفره نوروزی ایلامیان جایگاه ویژه‌ای داشته و دارد. کشمش و گردو و کنجد و خرما و بادام نیز زینت بخش این سفره بابرکت است که با گذاشتن یک فانوس یا تعدادی شمع، به آن روشنی بخشیده شده است. در ایلام مردم باور دارند که اگر کسی میهمان سفره نوروزی آن‌ها باشد و از تنقلات و شیرینی‌های چیده بر آن بخورد، باعث وارد شدن خیر و برکت در آن سفره خواهد شد. گاهی هم هست که این سفره بر سر مزار تازه درگذشتگان در آرامستان‌ها گسترده می‌شود.

توپ که ترکید و سال که تحویل شد، در ایلام مرسوم است که کوچک‌ترها برای تبریک نوروز و صله رحم نزد بزرگ‌ترها بروند. بزرگان نیز به آن‌ها «عیدانه» می‌دهند که این عیدی تا چندی پیش در محیط‌های عشایری و روستایی به جز پول شامل تخم مرغ هم می‌شد. بچه‌ها از این عیدی خوشحال می‌شدند و با تخم‌مرغ‌ها بازی‌هایی مثل «خا جه‌نگه‌کی» می‌کردند به این صورت که تخم‌مرغ‌ها را به هم می‌زدند و هر تخم مرغی که ترک برمی‌داشت به فرد پیروز می‌رسید. کودکان کیسه‌ای برای جمع کردن عیدی‌های خود که یک ریالی و دو ریالی و غیره بود می‌دوختند و تا مدت‌ها آن کیسه‌ی دست‌دوز را به گردن می‌انداختند و به ندرت از آن خرج می‌کردند. در ایلام بزرگ‌ترها وقتی عیدی می‌دهند، می‌گویند: «دستمان خیر دارد. عیدی را بگیر تا تو هم خیر ببینی.»

یک عید و دو نوروز

هر گاه عید نوروز در شنبه بیافتد، به اعتقاد ایلامیان آن سال، فرخنده و مبارک خواهد بود. به این حالت «شه‌مه و نوروز» می‌گویند و آن را شروع سالی پر خیر و برکت دانسته و باور دارند که در چنین سالی طبیعت بهتر از سال‌های دیگر شکوفا شده و کشاورزی‌ها خیلی بهتر از گذشته به بار می‌نشینند. ایلامی‌ها وقتی که شنبه و نوروز یکی می‌شوند می‌گویند: «یک عید است و دو نوروز». این اصطلاح نوروزی وارد ضرب‌المثل‌های کُردی هم شده و برای کارها و اتفاقات پر خیر و برکت از آن استفاده می‌کنند.

په‌نجه

در گاهشماری کُردی ایام «په‌نجه» از اول فروردین آغاز و پنج روز طول می‌کشد. در محیط‌های عشایری ایلام رسم است که مردم تولیدات لبنی خود را در این مدت نگه می‌دارند و پس از این ایام، مقداری از فرآورده‌های لبنی جمع شده را که با نیتی پاک در ایام په‌نجه جمع شده، به دیگران هدیه می‌دهند تا به مال و زندگیشان خیر و برکت وارد شود. مردم ایلام ایام په‌نجه را متعلق به حضرت فاطمه زهرا(س) می‌دانند و باور دارند که روزهای په‌نجه سهمی از روزهای سال است که از جانب پیامبر اسلام به ایشان هدیه شده است. ایام په‌نجه روزهایی به یادماندنی در نخستین روزهای سال است چرا که ایلامیان برای تفریح و استفاده از طبیعت، به‌صورت خانوادگی راهی کوه و دشت شده و تمام روز را در میان طبیعت و سبزه‌زاران به گردش و کوهنوردی سپری می‌کنند. (چلچراغ، صیدمحمد درخشنده، ص 488)

نویسنده: یاسر بابایی

عکس: فرزاد علیزاده