افشین غلامی- کُردهای فه‌یلی در دوران معاصر عراق، تاریخ بسیار دردناکی دارند.آنها که توسط صدام به واسطه هم نژادی با ایرانیان،طی چند مرحله پاکسازی،تعریب و آواره شدند،نقش بسیار مهمی در مبارزات کُردهای عراق علیه دولت‌های وقت این کشور ایفا کردند به نحویی که شاه دمار سیاسی و اقتصادی چریک‌های کُرد در مبارزه با رژیم‌های وقت بودند.با زمامداری صدام، تاریخ سیاه کُردهای فه‌یلی هم آغاز می‌شود و طی چند نوبت بیش از ۲۲ هزار کُرد فه‌یلی به شهادت می‌رسند.مطالب جسته و گریخته زیادی درباره کُردان فه‌یلی نوشته شده که جای کارهای علمی،پژوهشی در این رابطه همواره خالی بوده است.چندی پیش مطلع شدم که تحقیق میدانی و اسنادی در رابطه با کُردهای فه‌یلی توسط یکی از ایرانیان مقیم انگلستان به تحریر درآمده که زمینه انجام مصاحبه‌ای مکاتبه‌ای فراهم شد.«بهناز حسینی »دارای دکترای شرق شناسی و مردم شناسی از دانشگاه وین اتریش است.او کە درگیر تحقیقات در حوضه اقلیت‌های دینی منطقه به ویژه در ایران، عراق و سوریه بودە، در جریان تحقیق در مورد کشتار هولناک کُردهای ایزدی توسط داعش، با مسالەی قتل‌وعام قومی و فرهنگی کُردهای فیلی عراق آشنا و بر روی آن تحقیقاتی آکادمیک در محدودەی سالهای ۲۰۱٥ تا ۲۰۱۸ میلادی انجام دادە و مقالەای را در این رابطه در نشریات انگلیسی‌زبان به چاپ رسانیدە است. به همین بهانه، خبرگزاریکُردپرس با او گفت‌وگویی انجام داده که در ادامه می‌خوانید:
کُردپرس-چطور شد که به سراغ کُردهای فراموش شده فه‌یلی رفتید؛ انگیزه شما از این تحقیق چه بود؟
انگیزه و علاقه شخصی خودم بود، چون روی اقلیت ها مطالعه می کنم. در این مقاله من وضعیت بسیاری از مردم فه‌یلی در ایران را که از عدم شناخت هویت اجتماعی رنج می‌برند و در واقع هم در ایران و هم در عراق به عنوان بیگانه دیده می‌شوند،ارائه می‌دهم. این تحقیق روایت‌های خبرنگاران فه‌یلی و تجریبات آنان در مورد بیگانگی و جابجایی را تحلیل می‌کند و به بررسی اینکه چرا این افراد فه‌یلی که قلمرو تاریخی‌شان در ایران است، همچنان از عدم هویتشان بیش از ۳۰ سال پس از دهه‌های ۱۹۷۰و۸۰ و تغییرات اجباری رنج می‌برند، می‌پردازد.
کُردپرس-آیا شما آمار دقیقی از شهدای کُردهای فه‌یلی به دست آوردید؟
در خلال جنگ ایران و عراق بین سال های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ بسیاری از فه‌یلی‌ها به دلیل حضور در راس جریانات کُردی و همراهی مالی و نظامی با جریان مرحوم ملا مصطفی بارزانی و تاسیس احزاب دموکرات کُردستان عراق و اتحادیه میهنی و به ویژه در جریان شورش موسوم به شورش ایلول کُردها مورد غضب دولت مرکزی عراق قرار گرفتند.افرادی برجسته‌ای مانند مرحوم "حبیب مامه کریم الفیلی" که ایلامی الاصل و از ایل ملکشاهی بود و از نزدیکترین افراد به مرحوم بارزانی محسوب می‌شد در چندین دوره دبیر کل حزب شد. او نماینده کُردها در مذاکرات حکم ذاتی "خودمختاری کُردستان عراق" و همچنین موسس اولین نشریه کُردی به نام التاخی "خه بات" بود که پیرامون مساله کُرد با کوریس کوچرا روزنامه نگار جهانی نیز مصاحبه داشت.همچنین افراد دیگری نظیر مرحوم عادل مراد فیلی "موسس و رییس اتحادیه دانش آموزی و دانشجویان کُردستانی در عراق" و مرحوم عبدالرزاق فیلی که از موسسین اتحادیه میهنی کُردستان بودند،تبدیل به پرچمداران جریان کُردی در عراق شدند که بعدها به طور جدی وارد جریانات شیعی شدند.اقدامات کُردهای فه‌یلی باعث شد که صدام با متهم نمودن آنان به ایرانی الاصل بودن و همکاری با ایران علیه عراق، هزاران نفر از آنها کشته یا زندانی شوند. بسیاری از زنان و کودکان فه‌یلی در طی این تبعیدهای اجباری در مرزهای ایران و عراق کشته شدند. از سال ۱۹۷۰ به بعد، اقلیت فه‌یلی متناوبا از عراق و در آغاز امر به ناحیه دجله در مجاورت ایران تبعید شدند. کُردهای فه‌یلی به واسطه شرایط فرقه‌های عراق و طرفداری دولت از اعراب در مقابل کُردها متحمل مشکلات زیادی شدند. فه‌یلی‌های بغداد نیز در رفتن به کُردستان با مشکلاتی مواجه بودند. قانون وضع شده توسط رژیم بعث و تصمیمات متعدد شورای فرماندهی انقلاب عراق به ابطال حق شهروندی و آوارگی و تخلیه روستاها و شهرها به بیش از ۷۰۰۰۰ هزار نفر از کُردهای فه‌یلی انجامید. این مجازات جمعی که بین سالهای ۱۹۷۵ به بخش‌های جنوبی و غربی عراق که نفت‌خیز بودند کشیده شد، منجر به از میان رفتن فه‌یلی‌هایی که به اجبار اخراج شده بودند،گردید.براساس آمارها بیش از ۲۰۰۰۰ نفر و شاید بیشتر مفقود و به احتمال زیاد کشته و در گورهای دسته جمعی مدفون شده‌اند. پس از سال ۲۰۱۴ آنها دوباره و اینبار توسط داعش متحمل آزار و حمله شدند. نیروهای داعش تمامی فه‌یلی‌های شهر خانقین عراق در نزدیکی مرز ایران را از دم تیغ گذراندند.
کُردپرس-در انجام این تحقیق با چه موانعی روبرو بودید؟
مهمترین مانع این بود که افراد زیادی حاضر به مصاحبه نبودند.
کُردپرس-این کار چه مدت به طول انجامید؟
تحقیق و کار میدانی و آنالیز داده‌ها یک سال طول کشید.
کُردپرس-جامعه آماریتان در این تحقیق چه افرادی بود؟
تحقیق میدانی و مصاحبه شفاهی و مطالعه مقالات سایر محققان.
کُردپرس-می‌توانید به بخشی از ظلم‌هایی که در حق این مردم روا داشته شده بپردازید و بگویید توسط چه گروهها و با چه انگیزه‌هایی انجام شده است؟
آزار و اذیت وسیع فه‌یلی‌ها با ظهور ناسیونالیسم عربی و ایدئولوژی بعثی در عراق آغاز و در دوران قدرت‌گیری حزب بعث (۲۰۰۳- ۱۹۶۸) تشدید شد. دولت عراق قوانین قدیمی را جایگزین قوانین جدیدی ساخت که فه‌یلی‌ها را به عنوان مهاجران ایرانی قلمداد می‌کرد. آنها پس از ظهور جنبش مسلحانه کُردها در سال ۱۹۷۵ و در پی آن لغو شهروندی کُردهای فه‌یلی از سوی دولت عراق مورد آزار و اذیت بیشتری قرار گرفتند.اولین مبارزات بر ضد کُردهای فه‌یلی تحت لوای رهبری رشیدعلی، ملی‌گرای عرب بود که دهها هزار کُرد فه‌یلی را با دستاویز قرار دادن ملیت ایرانیشان به ایران تبعید کرد و این در حالی بود که آنها صدها سال در عراق به عنوان عراقی زیسته بودند و در برخی مناطق که در قرنها پیش عربها در آن ساکن نبوده اند بومی عراق نیز بودند و اطلاق واژه ی غیرعراقی به آنها صرفا به دو دلیل کُرد و ایرانی بودن و نیز شیعه بودن آنها بود. موج در حال افزایش جابه‌جایی‌ها و اخراج‌ها پس از وقوع انقلاب جولای ۱۹۵۸ نیزبواسطه تنش‌های میان رژیم عراق و ایران ادامه یافت که قربانی اصلی آن غیرنظامی‌ها بودند.هرچند در سال ۱۹۶۳ با قدرت‌گیری حزب بعث در بغداد، گارد ملی عراق مرتکب جنایات فجیعی علیه کُردهای فیلی شد، اما تاریک‌ترین دوران در تاریخ آنها با امضای تفاهم نامه مارچ ۱۹۷۰رقم خورد که بواسطه آن بسیاری از آنها ملیت خود را از دست دادند. این دوران تا سال ۱۹۸۸ به طول انجامید. در طی این زمان رژیم صدام حسین افراط آمیزترین فرم‌های آزار و جنایات را در قبال کُردهای فه‌یلی اعمال نمود که تبعید و جابجایی‌های سازمان‌یافته تقریبا یک میلیون نفر از جمله آن بود. بیشتر این مردم شیعه یا کُرد و بسیاری از آنها در سیاست و تجارت عراق تاثیرگذار بودند. فرماندهی عالی عراق و رژیم صدام حسین با گرفتن این تصمیم در خفا بخش‌هایی از جامعه عراق ( کُردهای فه‌یلی،ایرانیان و برخی اعراب) را با این ادعا که شهروند ایرانند مورد هدف قرار دادند، این در حالی است که پدران آنها درعراق به دنیا آمده و و حتی پیوندهای اجدادی بخشی از آنها به پیش از ظهور اسلام در عراق باز می‌گردد. طی این سیاست با هدف آماده شدن عراق برای نبرد با ایران و براساس آمار صلیب سرخ از آوریل ۱۹۸۰ تا می ۱۹۹۰ نزدیک به یک میلیون نفر عراقی و بویژه کُردهای فه‌یلی بغداد به ایران تبعید شدند. هدف دیگر دولت عراق از این سیاست علاوه بر جنبش‌های آزادی خواهانه فه‌یلی و رهبران آن،فرقه‌گرایی بود؛ چرا که اکثریت افراد تبعید شده کُردهای شیعی بودند. در زمان صدام ۲۵۰ هزار نفر از ترس جان خود را کُرد معرفی کردند. دولت ایران با آنها همکاری کرد و با این تصور که آنها ثروت خود را به این کشور می‌آورند تمام فه‌یلی‌ها را پذیرفت و برای پناهنگان مرکزی ایجاد شد هرچند دولت کار زیادی برای آنها انجام نداد. اولین گروه اخراج شده از عراق در سال ۱۹۶۹ حق اقامت یا هویت ایرانی دریافت نکردند اما آنهایی که در سال۱۹۷۱ و ۱۹۸۰ اخراج شدند، پس از ستانده شدن حق اقامت، پول و دارایشان توسط حاکم بغداد، و حتی گروگان نگاه داشتن و کشتن بیست و دو هزار از جوانان آنان توسط بعثیان، در ایران پذیرفته شده‌اند. کُردهای فه‌یلی در ایران ساکن تهران و ایلام، به عنوان خاستگاه کُرد فه‌یلی، هم ساکن هستند و ولی برخی از معاودین عراقی کُرد فه‌یلی در ایران علیرغم ایرانی الاصل بودن، کماکان فاقد شناسنامه اند و دارای کارت سبزند و گاه بعضی از آنان باید اقامت خود را سالانه تمدید کنند. آنها اغلب با بحران هویت دست و پنجه نرم می‌کنند و نسل به نسل هنوز با تأثیرات نسل‌کشی موسوم به دو پروژه ی انفال کُردها و زنده به گور کردن شیعیان تحت نام "مقابر الجمعی" دست به گریبانند. در عراق آنها را ایرانی و در ایران آنها را عراقی و حتی عرب خطاب می‌کنند. لازم است مجلس و دولت ایران به بهبود وضعیت این پناهندگان ایرانی الاصل و به ویژه برای اخذ شناسنامه اقدام جدی نماید.
کُردپرس-آیا از جایی کمک مالی هم گرفته‌اید؟
هیچ بودجه‌ای از هیچ سازمان و یا موسسه‌ای دریافت نکردم.
کُردپرس-پس از این تحقیقات به چه تعریفی از کُردهای فه‌یلی دست پیدا کرده‌اید؟
در برخی از متون از جمله در کتاب زبان‌های ایرانی خانم دکتر مکریان کُردستانی که در موسسه ی روشنبیری اربیل انجام شده فه‌یلی را مخف فهلوی به معنای اهل فهله یا زاگرس و نیز فهلوی را معرب پهلوی و اهل پهله می داند که پروفسور مهرداد ایزدی نیز چنین نظری را بیان کرده است. ولیکن در تعریف کُرد فه‌یلی معاصر باید گفت که کُردهای فیلی از جمله اقلیت‌های قومی عراق بوده اند که عمدتا بومی شرق دجله بوده اند و برخی نیز پس از مهاجرت از ایران ساکن نواحی مرزی در شرق و دیگر استانهای عراق نظیر بصره، حله، دیوانیه،کرکوک و همچنین بغداد شدند. این قوم وامدار میراث فرهنگی هنری کهنی است و گویش آن با دیگر گویشهای کُردستان متفاوت است.تعداد کثیری از فه‌یلی‌ها به واسطه اجرای طرح تعریب مناطق کُرد فه‌یلی نشین مجاور مرز ایران که سرشار از منابع نفت و آب می باشند تحت پروژه ی تعریب به معنای عربسازی و اجبار در ترک تکلم به زبان مادری حتی در منزل خود نیز شدند و کسانی که کُردی حرف می زدند و یا تابعیت یک عشیره عربی را با درج در شناسنامه نمی پذیرفتند در قالب طرح‌های گشت نظامیان که در میان خود فه‌یلی‌های عراق به طرح "کُرد بگیر" معروف شده بود، شناسایی و پس از آزار و اذیت و ضبط اموال و املاک به ایران اخراج و یا جدا جدا به مناطق عرب نشین سنی و بعضا شیعه مذهب در بیابانهای مرکزی و شرق عراق تبعید می شدند، و علاوه بر تعریب، آنان به علت سابقه طولانی سکونت در مناطق عرب- زبان و زندگی در جوار این مناطق به زبان عربی سخن می‌گویند ولیکن کماکان خود را "اکراد فیلی" معرفی می نمایند. بسیاری از آنها در احزاب سیاسی کُرد و یا احزاب کمونیستی و یا سازمانهای اجتماعی و سیاسی شیعه مذهب فعالیت کرده و به لحاظ تاریخی نقشی مهم و برجسته در زندگی سیاسی، اجتماعی،فرهنگی و تجاری عراق رقم زده‌اند.در ایران و از نظر کتابخانه ای نیز اقلیت فه‌یلی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند: کُردها و لرها. گروه لرها که خویشاوند و همتبار کُردها هستند؛ ساکن استان لرستان هستند و در مقطع کوتاهی به دلیل تابعیت از خوانین فیلی به عنوان لر فیلی شناخته می شده اند ولی هم اینک و به دلیل تعارضاتی که با خوانین فه‌یلی داشته اند و به ویژه پس از اخراج فه‌یلی‌ها از خرم آباد و پیشکوه و آمدن آنها به پشتکوه یا ایلام و خانقین کنونی، نام فه‌یلی در استان لرستان به کار برده نشده و در آنجا نامی شناخته شده نیست و اغلب لرها حتی به دلیل تعارضات تاریخی پشتکوه و پیشکوه در به کار بردن ترکیب "لر فه‌یلی" به شدت احراز می نمایند. برخی از فه‌یلی‌ها همچنین در شیراز و استان فارس و در میان لرهای شیرازی و ترکهای قشقایی ساکن شده اند و عجیب اینکه در آنجا نیز همانند فه‌یلی‌های عراق هویت آنان در قبایل میزبان و بالاجبار حاکم شدن قاجاریها و سقوط حکومت خاندان زند که همتبار فه‌یلی‌ها و همپیمان آن بوده اند ادغام شده است.کُردهای فیلی ساکن پشتکوه یا ایلام کنونی بوده اند که خود شامل دو صفحه یا اقلیم مهکی که به شمال ایلام تا مناطق کلهرنشین بوده اطلاق میشده و نیز "صفحه کُرد" که به مناطق جنوبی استان با مرکزیت شهر آبدانان اطلاق میشده و خاستگاه "ایل کُرد" یا "کُرده‌لی" بوده و از دوران صفویه تاکنون به همین نام معروف بوده است.راولینسون (۱۸۳۹) معتقد است پس از منحصر شدن فرمانداری پارسی به منطقه پشتکوه، لفظ فه‌یلی در اصل تنها به طوایف کُرد اطلاق می‌شد.مطالعه بر روی پناهندگان عراقی در ایران در شهرهایی نظیر ازنا در غرب ایران نشاندهنده آن است که نزدیک ۶۵ درصد از آنها را کُردهای فه‌یلی تشکیل می‌دادند که بسیاری از آنان زیر ۲۰ سال و در اردوگاه‌های پناهندگان تولد یافته‌اند.شایان ذکر است که بیش از ۲میلیون نفر از کُردهای فه‌یلی اهل عراق از استان لرستان همراه با دیگر اقلیت‌های پرجمعیت کُردستان عراق،بغداد و استانهای شرقی آن در همسایگی ایران زندگی می‌کنند که نزدیک به دو الی سه میلیون نفر از این مردم در بغداد و اقلیم کُردستان عراق و همچنین درشهرها و روستاهای جنوبی عراق ساکن هستند.
کُردپرس-در انفال" مغابرالجمعی" تعریب و کوچ داخلی در عراق" تبعید از عراق" مصادره شغل و اموال و املاک و ممنوعیت به کار گیری زبان کُردی باید به نتایج دلخراش زیاری دست یافته باشید،همینطور است؟
بله،همینطور است.در زمان دولت بعثی پیشین عراق کُردهای فه‌یلی به بهانه اینکه شهروندان غیرقانونی ایرانی هستند در معرض آزار و اذیتهای بی‌سابقه و جابجایی‌های اجباری قرار گرفتند که منجر به تبعید و جابجایی وسیع و سیستماتیک این جامعه از عراق به ایران شد. این تغییر محل از ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۰ به طول انجامید و بازگشت و واگذار کردن حق شهروندی پیشین آنها تنها پس از حکومت صدام حسین در سال ۲۰۰۳ امکانپذیرگشت. آنها همچنین در کنار کُردهای عراق از جمله قربانیان یکی از فجیع‌ترین صورت‌های نسل‌کشی در تاریخ تحت عنوان عملیات انفال٬ در سال ۱۹۸۸ تا ۱۹۸۹ بودند که تسط رژیم بعث صورت گرفت. این یادداشت در پی پاسخ به این پرسش که چرا اقلیت قومی فیلی با وجود شیعه بودن از حق شهروندی ایران و همچنی عراق محروم هستند، به بررسی موشکافانه تأثیر این خشونت‌ها بر روی این اقلیت می‌پردازد.
نظر شما