کشور ترکیه چندین دهه است که با مسأله ای به غایت پیچیده رو به رو است: مسألۀ کردها. البته رهبران این کشور هر گاه که منافعشان اقتضا کند وجود این مسأله را انکار می کنند. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه و رهبر و بنیان گذار حزب اسلام گرا – محافظه کار عدالت و توسعه (AKP) بارها اعلام کرده است که مسأله ای به عنوان «مسألۀ کردها» در ترکیه وجود ندارد و کردها شهروندان درجه یک این کشور و دارای حقوق آزادی هایی هم سطح دیگر شهروندان هستند. با وجود این، کردها و سیاستمداران کرد و ترک بسیاری این گونه فکر نمی کنند. سزایی تملی رئیس مشترک حزب کردی دموکراتیک خلق ها (HDP) در اظهارات خود در ماه های گذشته چندین بار تأکید کرد که مسألۀ کردها واقعاً وجود دارد و مهم ترین مسألۀ ترکیه است که بدون حل و فصل آن این کشور قادر نخواهد بود بسیاری از مسائل دیگر خود را حل کند.

ترکیه از سال 1984 درگیری های مسلحانۀ خون باری را با حزب کارگران کردستان (PKK)، گروهی که برای نوعی خودمختاری کردها مبارزه می کند، تجربه کرده است.حکومت ترکیه در سال 2013 پروسۀ صلحی را با عبدالله اوجالان رهبر دربند PKK آغاز کرد، اما این پروسه در سال 2015 شکست خورد و آتش یک جنگ واقعی در مناطق عمدتاً کرد نشین شرق و جنوب شرقی ترکیه شعله ور شد.

بسیاری خواهان حل و فصل جدی مسألۀ کردها هستند، حتی حزب جمهوری خواه خلق ترکیه (CHP)، که حکومت های آن در سرکوب کردها در تاریخ جمهوری ترکیه دستی به خون آلوده دارند. هنگامی که پروسۀ صلح میان حکومت ترکیه و PKK در جریان بود، کمال قلیچدار اوغلو رهبر CHP از اقدام یک جانبۀ اردوغان انتقاد کرد و درخواست کرد مسألۀ کردها در پارلمان ترکیه مورد بحث قرار گرفته و حل و فصل شود. قلیچدار اوغلو یک ماه پیش همین درخواست را تکرار کرد. او معتقد است این یک مسألۀ ملی است و باید در پارلمان، به عنوان نمایندۀ ارادۀ ملی، برای حل آن تلاش شود.

مسألۀ کردها، همان گونه که رؤسای مشترک HDP و بسیاری دیگر گفته اند، چالش های بسیاری برای سیاست داخلی، سیاست خارجی، اقتصاد، روابط اجتماعی، توسعه و حتی روند عضویت ترکیه در اتحادیۀ اروپا ایجاد کرده است. سیاستمداران، اندیشمندان و سازمان های ملی و بین المللی بسیاری به ترکیه توصیه کرده اند که به خاطر منافع ملی خود و صلح و ثبات منطقه، برای حل این مسألۀ مشکل آفرین تلاش کند. با وجود این، به نظر می رسد AKP در این مسأله نیز منافع حزبی را در اولویت قرار داده و بر اساس منافع و دستور کار خود از آن بهره برداری می کند. رویکرد AKP نسبت به کردها و مسألۀ کردها در سال های اخیر یک الگوی ساده و شفاف داشته است: وعدۀ صلح، حقوق و آزادی برای کردها اگر آنها به AKP رأی بدهند؛ و جنگ، حکومت نظامی و زندان برای آنها اگر به AKP رأی ندهند، تا رأی ملی گرایان ضد کرد جذب این حزب شود.

به نظر می رسد کردها در انتخابات پر شمار ترکیه تنها یک ابزار انتخاباتی هستند. حزب حاکم AKP در سلسلۀ پیروزی های انتخاباتی خود از بدو ورودش به عرصۀ سیاسی ترکیه در سال 2002 بارها با این کارت بازی کرده است. کردها ترکیه که به خاطر ممنوع شدن و منحل شدن احزاب سیاسی قانونی خود، به ویژه در سال های دهۀ 1990، نا امید شده بودند و از خونریزی، درگیری، نا آرامی، حکومت نظامی، توسعه نیافتگی و فقر خسته بودند، به وعده های اردوغان و حزب وی اعتماد کردند و به شهادت نتایج انتخابات، در هر انتخاباتی بعد از سال 2002 رأی بالایی به اردوغان و حزبش دادند. اردوغان نیز با رفع برخی محدودیت ها از زبان و فرهنگ کردی در سال 2005 و پس از آن از کردها قدردانی کرد. او مسعود بارزانی رهبر پیشین اقلیم کردستان عراق و شوان پرور نوازنده و خوانندۀ مخالف کرد را به ترکیه دعوت کرد، با آنها روی صحنه رفت و شوان پرور را به عنوان یک هنرمند برجسته که ترانه هایش مملو از نوستالژی هستند، مورد ستایش قرار داد. اردوغان در سال 2009 مذاکره با PKK را آغاز کرد و در سال 2013 در قالب آنچه پروسۀ صلح یا پروسۀ آشتی نامیده می شد، برای دست یابی به صلح در جنوب شرقی ترکیه اقدام کرد. اما هنگامی که صلح با کردها نتیجۀ مورد انتظار اردوغان را به بار نیاورد و در انتخابات پارلمانی ژوئن سال 2015 حزب وی نتوانست کرسی های لازم برای تشکیل حکومت را به دست بیاورد و در مقابل HDP، به عنوان یک رقیب سیاسی جدید با رهبری کاریزماتیک صلاح الدین دمیرتاش، برای نخستین بار در تاریخ جنبش سیاسی کردهای ترکیه توانست از حد نصاب 10 درصدی پارلمان عبور کرده و به عنوان حزب با 80 کرسی به پارلمان راه یابد، اردوغان در ترک میز مذاکره تردید نکرد و برای تضمین پیروزی انتخاباتی جنگ با کردها را برگزید و چنان که شاهد بودیم، این انتخاب در انتخابات زودهنگام آوریل همان سال برای وی نتیجه بخش بود.

AKP ملی گرایان را برای همکاری برگزید و برای همه پرسی تغییر قانون اساسی سال 2017، انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی سال 2018 و انتخابات محلی مارس 2019 با حزب ملی گرای افراطی حرکت ملی (MHP) ائتلاف کرد. اردوغان، دست کم تا حدی، به منظور تشویق ملی گرایان و جذب آرای آنان، در سرکوب کردها در داخل و خارج ترکیه تردید به خود راه نداد. او کردها سوریه را تهدید کرد و به آنها حمله کرد، به صورت مداوم مناطق شمالی کردستان عراق را بمباران کرد، پس از برگزاری همه پرسی استقلال اقلیم کردستان این منطقه را به نوعی تحریم کرد و اقدامات خصمانۀ دیگری علیه کردها به عمل آورد. او ناگهان در هیأت یک ملی گرای دو آتشه ظاهر شد و در کمال تعجب در تجمعات و سخنرانی هایش از نشانۀ بوزکورت پان ترک ها و ملی گرایان افراطی، که زمانی ولو به صورت غیر رسمی ممنوع بود، استفاده کرد.

تلاش برای به دست آوردن رأی ملی گرایان به واسطۀ حمله به کردها تا انتخابات محلی مارس 2019 ادامه یافت. اردوغان در کمپین های انتخاباتی خود به تندی به تملی که در اظهاراتش از واژۀ «کردستان» ستفاده کرده بود، پاسخ داد. اردوغان در یکی از سخنرانی هایش در ماه فوریه گفت: «از کی در ترکیه منطقه ای به نام کردستان وجود دارد؟ در ترکیه کردستانی وجود ندارد. از این کشور گم شوید و به شمال عراق بروید. کردستان آنجا است.» پس از آن همین جمله به محور گفتمان انتخاباتی اردوغان تبدیل شد. اما همان گونه که صلح با کردها به عنوان یک استراتژی انتخاباتی سرانجام تاریخ مصرفش به پایان رسید، استراتژی دشمنی با کردها نیز تا آخر برای AKP نتیجه بخش نبود و این حزب در انتخابات شهرداری ها کلانشهرهای مهم ترکیه، از جمله آنکارا، پایتخت، و ابر کلانشهر استانبول را از دست داد. AKP در استانبول، مهم ترین شهر ترکیه و سنگر مالی، سیاسی و اجتماعی این حزب، شکست را نپذیرفت. اردوغان می دانست که پیروزی درخشان اپوزیسیون در این انتخابات نتیجۀ حمایت های HDP و استراتژی این حزب بوده که جهت رأی کردها را تغییر داده است. از این رو، الگوی ساده ای که در بالا به آن اشاره شد یک بار دیگر فعال گردید، اما در جهت عکس. پیش از انتخابات مجدد شهرداری استانبول، لحن و ادبیات AKP نسبت به کردها به شدت تغییر کرد، اردوغان سکوت اختیار کرد و دیگر اظهاراتش را دربارۀ «کردستان» تکرار نکرد، بینالی یلدریم نامزد AKP در انتخابات استانبول برای کسب حمایت کردها به دیاربکر رفت، در آنجا یک جمله به کردی سخن گفت و برای ارجاع به بخشی از خاک ترکیه از واژۀ «کردستان» استفاده کردو گفت «هیأتی از کردستان» به دعوت مصطفی کمال آتاترک در مراسم افتتاح پارلمان ترکیه حضور داشت، و سرانجام حکومت به انزوای اوجالان پایان داد و پس از سال ها به وکلایش اجازه داد با وی دیدار کنند. اما کردها این بار فریب نخوردند و به سلام و احوالپرسی یلدریم در دیاربکر رأی نداند و به این ترتیب AKP مجدداً استانبول را از دست داد. ترکیه طبق برنامه تا سال 2023 انتخاباتی برگزار نخواهد کرد، بنابراین اردوغان دیگر در کوتاه مدت به کردها نیازی ندارد، در نتیجه لحن ملایم پیش از انتخابات مجدد دربارۀ کردها پایان یافت. ممنوعیت دیدار با اوجالان (تا حدی) مجدداً برقرار شد، احتمال حملۀ نظامی به مناطق تحت کنترل کردهای سوریه (به رغم مخالفت آمریکا و توافق برای ایجاد منطقۀ امن در شمال سوریه) افزایش یافت، عملیات نظامی علیه PKK در خاک کردستان عراق (موسوم به چنگال، چنگال-2 و چنگال-3) انجام شد و ادامه دارد، و اردوغان یک بار دیگر اعلام کرد مسألۀ کردها وجود ندارد. اردوغان روز 5 جولای گفت: «گفتن این که مسألۀ کردها وجود دارد توهین به ما است. مسألۀ کردها وجود ندارد، مسألۀ ترکیه وجود دارد.» علاوه بر همۀ این ها، حکومت ترکیه در سه کلانشهر بزرگ و کلیدی کردستان ترکیه، یعنی دیاربکر، ماردین و وان، شهرداران منتخب مردم را به اتهام اثبات نشدۀ همکاری با PKK و تأمین مالی این گروه از طریق بودجۀ شهرداری ها، برکنار کرد.

تا اینجا می توان چنین جمع بندی کرد که اردوغان و AKP برای حل مسألۀ کردها روی میز مذاکره مصمم نیستند؛ اگر می خواستند در این 17 سال می توانستند، به ویژه پس از آتش بس و مصالحۀ نسبی با PKK در فاصلۀ سال های 2013 تا 2015.

نباید از نظر دور داشت که این مسأله طرف های دیگری نیز دارد: کردها، جنبش سیاسی آنها، اوجالان و PKK. اوجالان در نخستین پیام هایش پس از پایان انزوا نشان داد به شروع مجدد پروسۀ صلح تمایل دارد. او حتی به کردهای سوریه توصیه کرد «نگرانی های امنیتی ترکیه را در نظر بگیرند.» اوجالان در پیام های متعدد بعدی نیز از حکومت ترکیه برای مذاکره دعوت کرد و برای حل سریع مسأله از طریق مذاکره اعلام آمادگی کرد. اما حکومت ترکیه که پیش از آن گزینۀ نظامی را انتخاب کرده بود (عملیات چنگال و چنگال-2)، هر گونه احتمال از سر گرفتن پروسۀ صلح را رد کرد.

علاوه بر این، PKK نیز برای حل این مسأله به شکلی صلح آمیز، دست کم در مقطع کنونی، مشتاق به نظر نمی آید. رمزی کارتال رئیس مشترک کنگرۀ خلق کردستان (کنگرا گل) و از مقامات برجستۀ PKK در مصاحبه احوال شانس مذاکرات صلح با حکومت فعلی ترکیه را رد کرد. کارتال گفت: «تا زمانی که ائتلاف ناسیونالیستی – فاشیستی جمهور [میان AKP و MHP] از هم نپاشد، یک پروسۀ صلح جدید در کار نخواهد بود.» جمیل بایک یکی از پنج عضو بنیان گذار PKK نیز دربارۀ شانس صلح میان کردها و ترکیه یادداشتی برای واشنگتن پست نوشت، اما برخلاف عنوان آن «اینک زمان صلح میان کردها و حکومت ترکیه است، بیایید آن را از دست ندهیم»، محتوای یادداشت هیچ نشانی از تمایل به حل و فصل صلح آمیز مسأله در آیندۀ نزدیک نداشت. بایک استدلال کرد که PKK بارها برای صلح تلاش کرده است، اما رویکرد فرصت طلبانۀ حکومت این تلاش ها را ناکام گذاشته است. او نوشت «ما چند بار با حسن نیت برای مذاکره با حکومت تلاش کردیم، از جمله با اعلام آتش بس ها. اما هر بار تعهد حزب حاکم به صلح تا جایی دوام داشت که منافع سیاسیش اقتضا می کرد.» رهبر ارشد PKK نتیجه گرفت «ما نیز در پرداختن به این چالش ها مرتکب اشتباهاتی شدیم. ما ساده انگار بودیم که فکر می کردیم مسألۀ کردها تنها از طریق دیالوگ با حزب اردوغان حل و فصل می شود.» در حقیقت در این وضعیت بغرنجی که حکومت ترکیه در جنوب شرقی ترکیه، شمال عراق و شمال سوریه به وجود آورده است، کسی نمی تواند انتظار داشته باشد که PKK سلاح بر زمین بگذارد و پرچم سفید به دست بگیرد.

جنبش سیاسی و قانونی کردها در دوران پس از پایان پروسۀ صلح سرکوب و تضعیف شد. دمیرتاش و فیگن یوکسکداغ رؤسای مشترک پیشین HDP، برخی از نمایندگان سابق این حزب و هزاران تن از فعالان و اعضای آن در سال های اخیر به اتهامات واهی زندانی شده اند. حزب حاکم به شدت تلاش می کند HDP را به حاشیه براند و اپوزیسیون، ائتلاف ملت میان CHP و حزب خوب، نیز از همکاری مستقیم و کامل با این حزب امتناع می کند. بنابراین، مانند اوایل دهۀ 2000، نا امیدی کردها دربارۀ آیندۀ فعالیت سیاسی قانونی مجدداً ظاهر شده است. کردها از AKP نیز نا امید شده اند. این تحولات به نوبۀ خود ذهنیت صلح طلبی و دیالوگ را در میان کردها و ناگزیر در سراسر ترکیه تضعیف خواهد کرد. با توجه به این جو نا امیدی، باید منتظر انتخابات بعدی باشیم. به نظر می رسد جمهوری خواهان چندان بی میل نیستند که بخت خود را با کردها آزمایش کنند. یک حزب محافظه کار جدید نیز، که احتمال تأسیس آن از سوی اعضای عالی رتبۀ سابق AKP افزایش یافته است، می تواند خلأ AKP را برای کردهای مسلمان و متدین پر کند. هنوز مشخص نیست کردها این بار به چه دامی می افتند و باید صبر کرد و دید.

در مجموع می توان گفت اوجالان، HDP و کردها (اگر چه نه همۀ آنها)، یعنی طرف های فعلاً منفعل این قضییه، طرفدار حل و فصل صلح آمیز مسألۀ کردها هستند، اما در مقابل حکومت ترکیه و PKK، یعنی طرف های اصلی و تعیین کننده، اشتیاقی به این کار ندارند و احتمالاً زمان زیادی طول خواه کشید تا برای مذاکره آماده شوند. کردها ترکیه تنها یک رأی دارند که در هر انتخاباتی آن را برای «صلح» به صندوق می اندازند، اما صلح بسیار دور از دسترس است.

خبرگزاری کردپرس – سرویس ترکیه

بیشتر بخوانید:

منطقۀ امن، کردها و روابط ترکیه – ایالات متحده

کردها و عرب ها؛ جنگ قدرت یا تقسیم قدرت در شمال سوریه؟

توافق سری روسیه و ترکیه برای حمله به کردها

مفاد توافق منطقۀ امن همچنان در ابهام و ترکیه همچنان ناراضی

بدران چیا کرد، مقام ارشد کرد سوری: یک «جنگ بزرگ» در انتظار شمال سوریه است

آیا توافق آمریکا با ترکیه کردهای سوریه را نجات خواهد داد؟

آیا کوبانی شاهد جنگی دیگر خواهد بود؟

آخرین تلاش آمریکا برای جلوگیری از حملۀ ترکیه به کردها

حمایت بین المللی از کردهای سوریه افزایش می یابد

راکت هایی که حمله به کردها را توجیه می کنند

مظلوم کوبانی در مصاحبه با احوال: کردها برای جنگ بزرگ با ترکیه آماده اند