به گزارش خبرنگار کردپرس، صدایش، صدای طبیعت بود، صدای چشمه ساران، بلبلان خوش خوان، نم نم باران و شرشر جویباران. با صدایش دشت و دمن سبز می شد، شکوفه ها زاده می شدند و طبیعت جانی دیگر می گرفت.

در صدایش بهاری پیدا بود، روح نواز، صدایی که روح موسیقی کردی را عیان می کرد؛ استاد «حسن زیرک»، کسی که بعد از سال ها، هنوز هم صدای گرم و آشنایش تمامی کردستان را درمی نوردد و در هر کوی و برزن شنیده می شود. کسی که جغرافیای صدایش فراتر از یک شهر و یک کشور شد. طنین نوایش سال هاست خانه به خانه، مغازه به مغازه و کوی تا کوی کردستان در دربرمی گیرد و دل ها را صفا می بخشد. «بلبل کردستان»، امروز ١٠٠ ساله شد.

هشتم آذر سال ١٣٠٠ خورشیدی بود که، بلبلان خوش خوان، مژده تولد «بلبل کردستان» را در روستای «هه رمیله» بوکان سرداده و از زاد روز، صدایی جادویی و افسانه ایی و هنرمندی برای همه فصول موسیقی کردی، خبر دادند.

امروز در صدمین سالروز تولد «بلبل کردستان»، کیست که موسیقی کردی را بشناسد و نام استاد «حسن زیرک»، را از قلم بیاندازد. هنرمندی که هنوز هم آهنگ ها و ترانه هایش منبع الهام هنرمندان کرد و غیر کرد است.

در صدایش؛ طبیعت کردستان، کوهستان، زنان، کشاورزان، رنگ ها، کسب و کار مردم، شادی ها و غم ها، باغ و بوستان ملموس اند. صدایی که در عین نبوغ هنری، صدای مردم شد و در آن زمان تنها رادیو بود که پل ارتباطی مردم و «بلبل کردستان»، شده بود.

مردم در صدای استاد؛ خاطرات، عشق و آرزوهای خود را می یافتند و با صدایش زندگی می کردند. گفته می شود؛ زمانی که استاد «حسن زیرک»، با رادیو کُردی کرمانشاه همکاری می کرد، استقبال از ترانه ها و برنامه های استاد زیرک آنقدر زیاد بود که اداره پست اعلام کرد: «به دلیل حجم بالای نامه هایی که متعلق به حسن زیرک است باید مرکز رادیو، کسی را برای بردن نامه ها بفرستد».

زیرک بود، که با صدای رسا و لذت‌بخش خود باعث معروفیت، کیفیت و شکوفایی برنامه‌های کُردی در رادیو تهران و کرمانشاه شده ‌بود و سیل نامه‌های طرفداران ترانه‌های او هر روز به رادیو جاری بود و صدایش به بیشتر شهرها و روستاهای کُردنشین می‌رسید و این گونه «زیرک»، از آن مردمش شد.

این استاد بی بدیل موسیقی کردی، با آنکه سواد چندانی نداشت اما اکثر شعر و آواز ترانه هایش را با نبوغ مادرزادی که در این عرصه داشت، می ساخت، او عود می نواخت و وقتی آواز می خواند، همه دل ها را به تسخیر خود درمی آورد.

کاوه فقیه زاده، رهبر اکستر فیلارمونیک موکریان در این باره به کردپرس می گوید: «استاد حسن زیرک در بکارگیری ترانه های فولکلور ارزش و اهمیت آن ها را درک کرده و سعی داشته این ترانه‌ها را حفظ کند و به ثبت و ضبط برساند، ما مدیون استاد حسن زیرک هستیم چرا که با این کارش، ضمن حفظ فولکلور، آنها را به دست ما رسانده است، در غیر این صورت ما با قدرت آواز و صدای حسن زیرک آشنا نمی‌شدیم. من همیشه این گفته را در بین دوستان موزیسین‌ تکرار می‌کنم و می‌گویم: چه خوب که کردها حسن زیرک دارند. اگر زیرک نبود، سرنوشت موسیقی کردی چه می شد؟».

بلبل کردستان و یار وفادارش موسیقی، دو جز جدایی ناپذیر از همدیگر بودند .وقتی زیرک آواز می خواند دیگر کسی را یارای تفکیک این دو از هم نبود، چرا که در یک لحظه به صورت بداهه شعر می سرود، آهنگ می ساخت و می خواند.

شهرام ناظری، هنرمند موسیقی سنتی ایران، درخصوص صدای استاد حسن زیرک می گوید: «حسن زیرک، یک انسان نابغه به‌معنای واقعی بود. یعنی در همان لحظه که وارد ارکستر رادیو می‌شد و به اتاق ضبط می‌رفت، بداهتاً، هم شعر می‌سرود، هم آهنگ می‌ساخت، و هم آن را می‌خواند، که تاکنون چنین موردی در موسیقی سابقه نداشته‌است. با توجه به این نکته که ایشان سواد خواندن و نوشتن هم نداشتند، اما موسیقی و شعر را به‌صورت الهامی و حفظ‌شده می‌خواند و واقعاً از افراد کاملاً استثنایی و از نوابغ موسیقی کردی بودند».

همچنین فاروق صفی‌زاده بوره‌که‌ای، از پژوهندگان معاصر، درخصوص حسن زیرک می‌نویسد: «حسن زیرک بیش از هزار و پانصد ترانه ساخته‌است و همهٔ آهنگ‌های ترانه‌ها و بیشتر سروده‌های آن را خود می‌ساخته و می‌سروده‌است. از آهنگ‌های این هنرمند بزرگ، بیشترِ ترانه‌سرایان امروزِ فارس و کُرد و تُرک نیز سود برده‌اند، و امروز هر آهنگی که پدید می‌آید، نشانی از آهنگ‌های این هنرمند را در خود نهفته دارد. هنگامی که به آهنگ‌های او گوش فرا می‌دهی، زندگی را با همهٔ آزارها و مویه‌ها و رنج‌هایش درمی‌یابی».

و استاد مجتبی میرزاده، نوازده مسلم ویولون و موسیقی‌دانی که در تمام آثار حسن زیرک در دههٔ ۱۳۴۰ در ارکستر رادیو کردی کرمانشاه نوازندگی و تنظیم آهنگ‌های او را به‌عهده داشته، در مورد این هنرمند فقید چنین گفته بود: «حسن زیرک، با این‌که به هیچ عنوان سواد نداشت، اما اشعار اغلب آثارش را به‌صورت بداهه و در آن لحظه که می‌خواند، می‌سرود. او از حافظه‌ای بسیار قوی در حفظ شعر و آهنگ و مقام‌های کردی برخوردار بود و باید گفت که حسن زیرک هیچ‌گاه در موسیقی کُرد تکرار نخواهد شد؛ چرا که ماندگارترین و زیباترین نغمات کردی را خلق کرد، و اینک نه‌تنها در ایران، بلکه حتی در میان همه کردهای سایر نقاط جهان، آثار و نام و یاد او از مقام و منزلت والایی برخوردار است».

استاد «زیرک» یکی از عاشقان واقعی موسیقی بود، که در هر قرنی یک نفر می تواند به عنوان نابغه در یک عرصه سربرآورد که آن فرد نابغه هم «حسن زیرک» است. اما زندگی با او خوب تا نکرد. در کودکی پدر و در نوجوانی مادرش را از دست داده است و زندگی را در رنج و محنت آغاز کرد و بخش زیادی از حیات این هنرمند در رنج و آوارگی سپری شد. ماموستا «هیمن موکریانی» می گوید: «اتفاقی هم شادی و آسایش نصیب زیرک نشد و نه در ایران و نه در عراق روی خوشی و راحتی و آزادی را ندید، با این حال هیچوقت هم فخر فروش نبود».

هیجده سال پیش "میدیا زندی" همسر استاد زیرک در گفت و گویی که با رادیو کردی تهران داشت، و از بی مهری برخی ها با شریک زندگیش گفت: «در رادیو کردی تهران حدود هزار ترانه از زیرک ضبط و آرشیو شد، اما بعدها مسئول وقت رادیو بود، بیان کرد به اندازه کافی از زیرک ترانه ضبط شده است و دیگر نیازی به او نیست. همین مسائل باعث شد تا حسن زیرک رادیو تهران را ترک کند».

در رادیو کرمانشاه، نیز با بلبل کردستان بی مهری شد و او را به بهانه های واهی از رادیو اخراج کردند در حالی که کارمند رسمی رادیو کرمانشاه بود. ایران و کردستان برای این نابغه موسیقی کردی، کوچک بودند. چرا که در رادیوهای تهران و کرمانشاه با او بی مهری ها شد و دلش را شکستند. بارها طعم آوارگی و زندان را به او چشاندند و روانه زندان های بغداد و تهرانش کردند. زمانی که دژبان رادیو تهران به دستور شیخ عابد سراج‌الدینی، رئیس وقت برنامۀ کردی رادیو تهران به زیرک اجازه ورود نداد، او با دلی شکسته، به سوی بغداد روانه شد و هنگامی که به آنجا رسید، دوباره راهی زندانش کردند و شکنجه و آزار بود که نصیب این هنرمند نامی کرد شد.

اما باز هم موسیقی و زیرک از هم جدا نشدند. او بود که موزیسین هایی را که با او کار کرده‌اند تحت تاثیر قرار می داد. آثار استاد توسط خودش آغاز می شود و توسط خود او هم به پایان می‌رسد و این نشان می‌دهد که او تماماً بر موسیقی و اثری که خلق کرده است مسلط بوده و بر نوازندگان هم تاثیر گذار بوده است.

رهبر اکستر فیلارمونیک موکریان در خصوص ملودی های زیرک معتقد است؛ «سوا از آثار فولکلور، ۷۰ درصد از ترانه‌های حسن زیرک متعلق به خودش است و این گفته من یک گفته علمی است. عرصه موسیقی اصیل، تنها سخن گفتن نیست بلکه عرصه عمل و کار است و استاد حسن زیرک با ضبط ترانه‌هایش خدمت شایانی به موسیقی کردستان کرده است»

فقیه زاده اضافه می کند: «استاد حسن زیرک در چهارچوب موسیقی کردی، مقاماتی را بهترین شیوه خوانده خوانده و تسلط کافی و وافی بر آنها داشته است چه مقام بیات، کرد بیات، نهاوند، ماهور و ... . اما معتقدم استاد حسن زیرک اگر چه مقام خوان نبوده اما در مقام راست، مهارتی بسیار استادانه داشت. همچنین استاد مجتبی میرزاده نیز بسیار هوشمندانه توانست در این زمینه با او همکاری و هم نوازی کند در کارهایی همچون (ده میک ساقی ده مت بینه) یا (له باغان ئاه و نالین دی). حسن زیرک با خواندن مقام این مورد را نیز تجربه و سعی کرد که در این زمینه نیز عالی باشد و آثاری که امروزه از او در دسترس است از نظر ریتم و فواصل موسیقی دارای ارزش علمی هستند».

گفته می شود؛ از «بلبل کردستان»، بالغ بر یک هزار و 500 ترانه باقی مانده است. از اوایل تابستان 1337 که برای اولین بار برنامه کردی به مدت یک ساعت از رادیو ایران پخش می شد، به همت زیرک حدود 1000 ترانه بدون تکرار در آن سال ها از ایستگاه رادیو تهران توسط او خوانده شد.

اما آثار این استاد بی بدیل تا کنون آنچنان که شایسته است، از سوی موزیسین ها رمزگشایی نشده است. فقیه زاده در این خصوص بیان می کند: «استاد حسن زیرک در طول حیات هنری خود آثار زیادی به جا گذاشته است که واقعاً شایان قدردانی است او وظیفه خود را نسبت به موسیقی کردی انجام داده و امروز موزیسین هایی که تحصیلات آکادمیک دارند باید به رمزگشایی موسیقی کردی اقدام کنند و فکر می‌کنم که آثار استاد حسن زیرک امروزه در حدود ۲۰ درصد رمزگشایی شده و باز هم نیاز به مطالعه و تحقیق بیشتری در این زمینه دارد. تا کنون در مورد زندگی شخصی استاد مطالب بسیاری نوشته شده اما بهتر است که بعد هنری حسن زیرک نیزمورد بررسی قرار بگیرد و شناسانده شود».

رهبر اکستر فیلارمونیک موکریان در خصوص بررسی آکادمیک موسیقی استاد "حسن زیرک" نیز می گوید: «اگر موضوع آکادمیک بودن یک موسیقی مطرح شود این مسئله به موزیسینها برمی‌گردد و برای اینکه آثار حسن زیرک به صورت آکادمی بررسی و حتی تدریس شود، باید موزیسین‌ها به صورت علمی و تحقیقی بر روی این مسئله کار کنند».

دوباره تکرار می کنیم؛ براستی اگر زیرک نبود، سرنوشت موسیقی کردی چه می شد؟

فقیه زاده در این باره می گوید: «اگر روزی پلی ارتباطی در موزیک کردستان بین موسیقی کردی سورانی و کردی کرمانجی توسط موزیسین هایی برقرار شود، قطعا ۸۰ درصد کارهای استاد حسن زیرک جهت رپرتوآر موسیقی آکادمیک انتخاب به صورت تصنیف یا ترانه، نت نویسی و برای آموزش سازهای موسیقی به کار گرفته می شود. همچنین از بُعد دانشگاهی و علمی نیز قطعاً آثار استاد زیرک، در رپرتوار موسیقی طبقه بندی شده، جای خواهند داشت».

حسن زیرک را "شوالیه موسیقی کردی"، هم می خوانند، کسی که در میان تمامی کردها شناخته شده و بی رقیب است و رد پای آثارش را در بسیاری از آهنگ‌های کردی می توان می یافت. شهرت و محبوبیت حسن زیرک مرز نمی شناسد. او حتی بر موسیقی سایر ملل همسایه هم اثر گذار بوده است.

تاثیر استاد بر ملت های عرب و فارس و ترک مشهود است، ایشان به زبان فارسی و همچنین به زبان ترکی و ارمنی هم چند ترانه خوانده اند. گفته می شود؛ توانایی حسن زیرک سبب شده که بسیاری از موزیسین ها خواهان همکاری با او باشند و همین موضوع ارتباط استاد با موسیقی سایر ملل را شکل داده است.

استاد حسن زیرک، گنجینه ایی از موسیقی بود، اما در روزگاری می زیست که خودش معلم و استاد خودش بود و چراغ هنر و موسیقی کردی را در آن دوران روشن کرده بود. هر چه از زیرک گفته و نوشته شود کم است. استاد بی بدیلی که کارشناسان امر می گویند، تا سال ها بعد هم آثارش در حوزه های آکادمیک تز کاری موزیسین ها، اساتید و دانشجویان موسیقی خواهد بود.

همین بس است که؛ رهبر اکستر فیلارمونیک موکریان می گوید: «اگر استاد حسن زیرک به صورت علمی موسیقی را فرا می گرفت و آنچه را که در ذهنش در خصوص موسیقی می گذشت، می توانست بر روی کاغذ بیاورد، معتقدم در موسیقی کردی یک "باخ" متولد می شد. چرا که موسیقی کلاسیک توسط باخ سروسامان داده شد و فواصل آن نوشته شد. در مقابل آن اقداماتی که استاد حسن زیرک انجام داده است، میراثی برای موزیسین های امروزی است تا بر روی آنها کار کنند و این موارد را به دایره روایت بکشانند در آن صورت می تواند به آموزش موسیقی، زبان و فرهنگ و ادب کردی خدمت شایان توجهی انجام دهند».

سال ها فراز و نشیب در راه عشق به موسیقی، از زیرک هنرمندی ساخت که در صدمین سال تولدش همچنان می درخشد و بی رقیب است.

استاد، سال های پایانی عمرش را در زادگاهش بوکان گذارد، در آنجا قهوه خانه ایی اجاره کرد و در میان‌ مردمی‌ که‌ دوست‌شان‌ داشت‌ و دوستش‌ داشتند، زندگی کرد. او در سال 1350 در پی ابتلا به سرطان کبد در بیمارستان بوکان بستری شد و یک سال بعد در پنج تیر سال ۱۳۵۱، در سن 53 سالگی در زادگاهش بوکان درگذشت.

«یگانه هنرمند مردم کرد»، کسی بود که همکارش، استاد «مجتبی میرزاده» در وصفش می گوید: «وقتی که صحبت از این استاد برجسته به میان می آید من زبانم لال می شود، انگار که شما بخواهید من در مورد دریا صحبت کنم، من در مورد دریا چه بگویم، دریا از بس بزرگ است و من تنها قطره ایی از آن هستم برای همین برایم سخت است در مورد زیرک سخن بگویم، تنها می توانم بگویم حسن زیرک یک نفر بود.. آمد و دیگر تکرار نشد. نه کسی قبل از حسن زیرک شبیه به او بود و نه بعدها کسی در حد و توانایی زیرک می تواند وجود داشته باشد فکر می کنم چنین چیزی محال باشد، چون حسن زیرک یک بار بود.. کامل شد و تمام شد».

گزارش/ تانیا شعفی