امروز سالگرد رفراندوم ناکام اقلیم کردستان برای استقلال است. قبل از 25 سپتامبر 2017 اقلیم کردستان در قالب دولتی نیمه مستقل، قدرت، مکنت و اعتبار سیاسی بیشتری از دولت مرکزی داشت.
ترافیک دیپلماتیک اربیل پایتخت آن از بسیاری پایتخت های منطقه بیشتر بود و کردها در طول تاریخ هرگز به میزان آن دوران بر تمام سرزمین های خود مسلط نبودند.
با انجام رفراندوم در میانەی مخالفت یکپارچەی جهانی و تفرقەی ویرانگر داخلی تقریبا تمامی این دستاوردها یک شبە از کف رفت.
پویایی طیفی از مسائل داخلی نظیر اختلاف با بغداد بر سر فروش نفت، بن بست بر سر منصب ریاست اقلیم که به تعطیلی پارلمان انجامید و نیز رقابت های درونی حزب دمکرات بر سر جانشینی مسعود بارزانی، محرک های عدیدەای بودند کە رهبران این حزب را در دنیایی از بیم و تردید به سوی همەپرسی راندند.
فارغ از انگیزەهای شخصی نظیر خلق یک پیروزی تاریخی نامدار و محرک های داخلی آن، درک نه چندان درست رهبران کرد از واکنش های جهانی و ویژکی های سیاست بین الملل عامل مهم دیگری است که باید مورد مداقه قرار گیرد.
در این زمینه می توان گفت که این رهبران از یک متغیر بزرگ به طور کلی غافل بودند:
افول تدریجی نقش غرب در منطقه و گذار نظم بین المللی از جهان تک قطبی به سوی دنیایی متنوع تر و دارای قدرت های مطرح بیشتر.

پیدایش اقلیم کردستان در سال 1991 خود معلول خاتمەی جهان دو قطبی و بر آمدن جهان تک قطبی به رهبری آمریکا بود.
نظم امنیتی متصلب و خدشه ناپذیر جنگ سرد که مبتنی بر موازنەهای دقیق و محاسبە شدە بود، اجازەی هیچ تجدید نظر راستینی را  در ویترین سیاسی خاورمیانه نمی داد.
شکست در دمکراتیک سازی عراق و افغانستان و انزواگرایی اوباما در سیاست خارجی آغاز جهان تک قطبی و ظهور قدرت های جدید نظیر چین، هند، روسیه و در اشلی کوچک تر ترکیه، برزیل، ایران، اسرائیل و ...بود.
وقتی که اوباما از هراس سندرم عراق، قول خود مبنی بر قصاص بشار اسد در صورت استفاده از سلاح شیمیایی را کنار گذاشت، واضح بود که جهان عوض شده است.
از حیث انزواگرایی و تمرکز آمریکا روی مهار چین سیاست خارجی ترامپ و بایدن، امتداد خط مشی اوباما و پایان منجی گرایی بوش است.
رهیران کرد که هنوز سرمست از بهار 1991 و منطقەی پرواز ممنوع بودند و از ایفای نقشی ممتاز در ائتلاف جهانی ضد داعش در پوست خود نمی گنجیدند، بی خبر از الزامات و محدودیت های عصر تازەی بین الملل همچنان نقش پلیس جهان را برای واشنگتن تصور می کردند.
دومین مقصد خوش بینی، ترکیه بود. امری که ترک ها با اهداف خاص و سناریوهای از پیش طراحی شدە به آن دامن می زدند:
همانطور که در اوت 1990 سفیر وقت آمریکا در بغداد با گفتن این که آمریکا در اختلافات کشورهای عرب دخالت نمی کند، پوست خربزەی اشغال کویت را زیر پای صدام انداخت.
اردوغان هم قبل از رفراندوم می گفت فرقه گرایی بغداد کردها را به سوی تصمیم هایی چون رفراندوم رانده و با این قبیل اظهارات به اربیل قسمی چراغ سبز دروغین حواله می کرد!
شراکت عمیق اقتصادی، امنیتی و سیاسی بغداد و اربیل این بصیرت را از بارزانی ها گرفته بود که ترک های دارای فوبیای سور با هر نوع کیان سیاسی کرد حتی در قطب جنوب مخالفند.

این روزها انهدام دولت خودخواندەی قرەباغ به نحوی  یادآور تجربەی موصوف است. این دولت اهم قرەباغ هم محصول پایان جهان دو قطبی و فروپاشی شوروی بود.
استپاناکرت در سال 1991 یک جانبه اعلام استقلال کرد و پس از پیروزی در جنگ سال 1994 به صورت دوفاکتو بر قرەباغ کوهستانی حاکمیت یافت.
این دولت میکروسکوپی چند روز قبل در حفرەای امنیتی سقوط کرد که از تغییر در نظام بین المللی و زیرسیستم های منطقەای آن به وجود آمده بود:
کاهش نفوذ منطقەای روسیە بە عنوان حامی اصلی ارمنستان، تضعیف نسبی نقش جهانی غرب همچون حامی معنوی ارمنستان و وابستگی آن به نفت و گاز باکو در بحبوحەی بحران اوکراین و افزایش اهمیت ترکیه و اسرائیل به عنوان قدرت های متوسط در معادلات منطقەای.
اگر استراتژیست های ارمنی متوجه این دگرگونی های ساختاری می شدند، به میانجی گری های خارجی بهای بیشتری می دادند.
در سال های گذشته باکو بارها حاضر بود به سود راه حلی میانه امتیازاتی سخاوتمندانه بدهد.
هاشمی رفسنجانی از دیداری با حیدر علیف در تابستان 1379 خبر می دهد که پیر و شکسته شده بود و با ناراحتی از اوضاع بد کشورش و پاسخ منفی ارمنستان به تمام پیشنهادهای صلح می گفت.
رد طرح تیلرسون وزیر خارجەی وقت آمریکا برای تعویق موقت رفراندوم که می توانست مانند وعدەی بالفور بە سود کردها تمام شود، از این قبیل اشتباهات بود.
اکنون هم اقلیم کردستان باید به دقت تحولات تایوان را رصد کند. اگر هم بتواند مانند آن دمکراتیک و متحد و توسعه یافته شود و به نوعی مشروعیت هنجاری دست یاید که آن را از سقوط در چالەها نجات دهد چە بهتر!