در جوانی برای امرار معاش میوه فروشی می‌کرده و همواره به فکر ادامه تحصیل و قدم گذاشتن در شاهراه علم بود. لذا در کنار کار و فعالیت، تحصیل کرد. برای رفع عطش علمی‌اش، هم، تحصیلات دینی را تجربه کرد و هم به دانشگاه رفت. ابتدا دبیر آموزش و پروش شد و بعدا پس از دریافت دکترای زبان و فرهنگ عرب به دانشگاه کردستان در سنندج که آن وقت دانشکده تربیت دبیر بود انتقال یافت. نقل می‌کرد که به واسطه عربی دانی، قرار بود سفیر ایران در کشور مصر شود اما موانعی ناخواسته پیش آمد و همین را بعدها تقدیر و لطف خداوند در حق خود می‌دانست که وقت و عمرش را صرف آموزش به فرزندان این کشور و پژوهش‌های قرآنی کند.

مدت چهارسال ریاست دانشکده تربیت دبیر سنندج را بر عهده داشت. یکی از افراد پیگیر و مؤثر برای تبدیل آن دانشکده به دانشگاه کردستان بود و برای این کار، شخصا دستور موافقت ارتقای این دانشکده را از رییس جمهور وقت، آیت الله خامنه‌ای که سفری در سال۱۳۶۷ به سنندج داشت گرفته بود. پس از بازنشستگی در سنندج، به زادگاهش مهاباد بازگشت و از سوی دانشگاه آزاد اسلامی مهاباد، دعوت به کار شد و برای بیش از دو دهه دیگر عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات عرب مهاباد شد.

دغدغه‌هایش همواره رواج اخلاق و دیانت و دانش در جامعه بود. خوش اخلاق و ساده زیست بود و مرتب ترجمه می‌کرد و می ‌نوشت و بیکار نمی ‌نشست. در هرکس معلومات یا توانی می‌دید تشویق و توصیه به نوشتن یا ترجمه می‌کرد. تحقیقات و نوشته‌هایش در سه حوزه زبانی کردی، فارسی و عربی است و البته تمرکزش بر علوم و تفسیر قرآنی.

از نخستین کسانی است که در ایران دستور زبان کردی نوشته است. از کارهای عمده و پربارش که چند بار تجدید چاپ شده ترجمه کامل تفسیر فی ظلال القرآن سید قطب مصری است به فارسی. تألیف تفسیر نور در یک جلد به زبان فارسی، از بهترین و دقیق ترین تفاسیر قرآنی است که بسیار مورد استقبال قرار گرفته و دهها بار تجدید چاپ شده است. تألیف تفسیر المقتطف به زبان عربی هم از کارهای دیگر ایشان است. به زبان کردی نیز تفسیری به نام (شنه‌ی ره‌حمه‌ت) در دوجلد نوشته و منتشر کرده است.

مرحوم خرم‌دل اهل احسان و نیکوکاری هم بود و از فعالان مدنی در مؤسسات خیریه در رسیدگی به احوال ایتام و بیماران و نیازمندان. فرزانگی، دانش، خرد و ایمان و عمل را در خود جمع کرده و مقید به تمام دستورات دینی در زندگی شخصی و خانوادگی اش بود. اگر بخواهم در یک جمله خلاصه کنم به تعبیر زیبای پاسکال، فیزیکدان و فیلسوف الهیاتی فرانسوی، دکتر مصطفی خرم دل ترکیب زیبا و خوش درخششی بود از دین و دانش. خداوند در فردوس اعلایش سکونت دهاد که آرزوی همیشگی‌اش بود.