به گزارش کردپرس، بغداد و اربیل در اکتبر 2020، توافق نامه ای را امضا کردند که هدف آن ایجاد ثبات در منطقه سنجار یا شنگال عراق، از طریق ایجاد یک ساختار اداری و امنیتی جدید است که به آوارگان اجازه بازگشت دهد. با این حال، این توافق پیشرفت چندانی نداشته است. ترکیه در حال تشدید بمباران علیه پ.ک.ک و گروه های وابسته به آن در این منطقه است.

با گذشت زمان بدون ترتیبات عملی برای اداره و تامین امنیت شنگال، انگیزه های شنگالی های آواره ساکن در اردوگاه های محقر برای بازگشت به خانه کاهش می یابد.

تقریباً هفت سال پس از بیرون راندن داعش از شنگال توسط ائتلاف موقت و شکننده از گروه‌های مسلح و نیروهای منطقه‌ای کردستانی با حمایت نیروی هوایی ایالات متحده، وضعیت در آنجا همچنان نابسامان است. سنجار یا شنگال، منطقه ای آرام که در گوشه ای دورافتاده در شمال غربی عراق قرار دارد، کشمکش در آن جریان دارد، حکومت محلی آن فاقد مشروعیت است، ارائه خدمات عمومی آن ناکام مانده و بازسازی آن نیز متوقف شده است. تعداد زیادی از گروه های مسلح رقیب منطقه را ناامن نگه می دارند و 70 درصد جمعیت آن را آواره کرده اند. اکثریت قومی-مذهبی ایزدی منطقه که هدف حمله نسل کشی داعش در سال 2014 قرار گرفتند، در سراسر شمال غرب (و در تبعید) پراکنده بوده و از نظر سیاسی دچار تفرقه شده اند. دولت‌های اقلیم کردستان و فدرال عراق در سال 2020، برای ایجاد ثبات در شنگال به توافق رسیدند اما درگیری‌های ماه مه بین ارتش و یکی از گروه های شبه‌نظامی محلی به طور کامل آن را از مسیر اجرا خارج خواهند کرد. طرفین توافق باید با ساکنان سنجار برای کسب حمایت از توافق و نظارت بر اجرای آن کار کنند و به آوارگان اجازه بازگشت بدهند.

شنگال حتی قبل از ورود داعش در سال 2014، به دلیل وضعیت آن به عنوان یک منطقه مورد مناقشه (یعنی منطقه ای که هر دو دولت مرکزی و اقلیم کردستان در مورد کنترل آن با هم اختلاف دارند) گرفتار مناقشه بین دولت فدرال بغداد و دولت اقلیم کردستان در اربیل بود. قانون اساسی عراق در سال 2005 روندی را برای حل و فصل ادعاهای دوگانه در مورد مناطق مورد مناقشه تعیین کرده است. اما دولت اقلیم کردستان کردستان و به ویژه قدرتمندترین عنصر تشکیل دهنده آن یعنی حزب دموکرات کردستان (KDP) مدتهاست که به دنبال کنترل مناطق مورد مناقشه از جمله سنجار به عنوان مقدمه ای برای الحاق آنها به اقلیم کردستان بوده است. حزب دموکرات کردستان و مبارزان پیشمرگه آن در سال 2003 به شنگال نقل مکان کردند و از نخبگان محلی برای انجام وظایف معمول حکومت داری استفاده کردند. با این حال، این روند محبوبیت کمی کسب کرد. چنین رویکردی با ایزدی ها به عنوان بخشی از قوم کرد رفتار می کرد و در واقع، هویت جمعی و متمایز آنها را انکار می کرد و این مسئله باعث ایجاد کینه و نفرت شد.

حمله داعش به ایزدی ها در اوت 2014، شنگال را به کانونی برای تجمع مجموعه ای از بازیگران مسلح تبدیل کرد. یکی از آنها حزب کارگران کردستان ترکیه یا (PKK) بود که یک گروه شورشی کرد در ترکیه است. ترکیه (همراه با ایالات متحده و اتحادیه اروپا) آن را به عنوان یک سازمان تروریستی طبقه بندی کرده اند. پ‌ک‌ک قبل از سال 2014، مدت‌ها بود که به شمال عراق پناه برده و حضور آن عمدتاً به کوه‌های قندیل و بخشی از منطقه مخمور که اردوگاه پناهندگان کرد از ترکیه در آن قرار دارد، محدود بود. با این حال، زمانی که حزب دموکرات کردستان عراق پیشمرگه های خود را در حالی که جنگجویان داعش به منطقه هجوم بردند خارج کرد، شاخه های پ.ک.ک با کمک نیروی هوایی ایالات متحده وارد عمل شدند و بازماندگان را نجات دادند و به تدریج داعش را عقب راندند. سپس ایالات متحده در اواخر سال 2015، بار دیگر هواپیماهای جنگی را برای کمک به ترکیبی از گروه‌های وابسته به پ‌ک‌ک (یگان‌های مدافع خلق سوریه یا YPG و یگان‌های مقاومت سنجار یا YBȘ تازه تأسیس) و پیشمرگه‌های حزب دموکرات کردستان فرستاد تا به طور کامل داعش را از این منطقه بیرون کنند. شنگال تا دو سال بعد، تا حد زیادی تحت کنترل حزب دموکرات کردستان قرار گرفت که بر شمال شرق و همچنین شهر سنجار تسلط داشت. پ.ک.ک هم در کوه شنگال و شمال غرب آن متمرکز بود.

وضعیت در شمال عراق در سال 2017 دوباره تغییر کرد. تشدید کمپین ضد داعش با حمایت ایالات متحده، نیروهای فدرال عراق را به شمال بازگرداند و گروه‌های شبه‌نظامی حشد الشعبی که عمدتاً از عراقی‌هایی از سایر نقاط کشور تشکیل می‌شوند، به آنها پیوستند. آنها موصل، آخرین شهر تحت کنترل داعش را پس گرفتند. پس از نتیجه غیردلخواه رفراندوم استقلال سازمان‌دهی شده توسط دولت اقلیم کردستان، آنها حزب دموکرات کردستان را از سنجار بیرون راندند و وارد همکاری شکننده با اجزا، شاخه‌ها و وابستگان پ‌ک‌ک شدند که قبلاً در آنجا مستقر شده بودند.

ترتیبات حاکمیتی حاصل کنونی در شنگال اتفاقی و ناکارآمد هستند. حزب دموکرات کردستان از اختیار رسمی برای اداره شنگال برخوردار است اما دستورات را خارج از شنگال و حتی استان نینوا که شنگال بخشی از آن است، صادر می کند که می توان دقیقا گفت که دستورات از دهوک صادر می شود. نیروهای حشد شعبی در داخل شنگال و بدون اجازه دولت فدرال، یک شهردار و مدیران بخش‌های فرعی را منصوب کرده اند. در حالی که YBŞ که بیشتر از ایزدی‌های عراق و همچنین تعداد کمی از عرب‌هایی که علیه داعش سلاح به دست گرفته‌اند، تشکیل شده است بازوی حکومتی مخصوص خود به نام مدیریت خودگردان شنگال را ایجاد کرده است. گرچه هدف از آن انجام برخی وظایف بوروکراتیک است اما فاقد اقتدار و توانایی برای انجام بهینه آنها است.

هنگامی که نیروهای حزب دمکرات کردستان در سال 2017 عقب نشینی کردند، ترکیه - که با حزب دمکرات کردستان در مبارزه با پ.ک.ک همکاری می کند- شریک اصلی خود را در شنگال از دست داد. بنابراین، حملات هوایی را که قبلاً بر روی مخفیگاه های مشکوک پ.ک.ک در شمال عراق انجام می داد، تشدید کرد و به پایگاه های YBȘ میزبان کادرهای پ.ک.ک در سنجار نیز حمله کرد. از نظر ترکیه، فرماندهان سطح بالای YBȘ خود اعضای پ‌ک‌ک هستند. این حملات به یک امر طبیعی و مداوم که نتیجه آن ایجاد ناامنی بیشتر در این محیط است، تبدیل شده است. الحشد الشعبی و پ.ک.ک (با گروه های وابسته به آن) در مقابله با ترکیه و حزب دمکرات کردستان وجه مشترک دارند. نیروی حشد الشعبی که به دنبال ایجاد جای پای محکم تری در شمال عراق است، هرگونه حضور نظامی ترکیه در آنجا را اشغال می داند و ادعای حزب دموکرات کردستان را نیز رد می کند. پ.ک.ک نیز که به دنبال یافتن پناهگاهی امن در شمال عراق است رویکرد مشابهی در مقابل ترکیه و حزب دموکرات کردستان عراق در پیش گرفته است.

سازمان ملل متحد برای قرار دادن این منطقه در مسیری بهتر، در اکتبر 2020 عامل امضای توافق نامه ای بین بغداد و اربیل شد که قرار بود خلاء امنیتی و اداری پس از خروج داعش را با گرد هم آوردن دولت های فدرال و اقلیم کردستان در مدیریت مشترک سنجار، تحت نظارت بغداد پر کند. اما تا کنون، تنها بخش‌هایی از این توافقنامه اجرایی شده است، زیرا این توافق دیدگاه‌های بازیگران منطقه مانند YBȘ و گروه‌های مختلف حشد را در نظر نگرفته است. YBȘ و «مدیریت خود سنجار» وابسته به آن، این توافق را رد می کنند زیرا نه تنها هیچ اشاره ای به نقش آنها در منطقه ندارد، بلکه فعالیت آنها را به طور کلی ممنوع می کند.

فوریت تسریع در اجرای کامل توافق، در ماه مه که درگیری بین ارتش و YBȘ در یکی از مناطق فرعی سنجار رخ داد، آشکار شد. در حالی که به نظر می‌رسد اتفاق افتادن گاه و بیگاه چنین رویارویی‌هایی طبیعی است اما عامل آشکار شدن چالش هایی مانند سرنوشت یگان های مدافع شنگال یا YBȘ است. با این که آنها وابسته به پ.ک.ک تلقی می شوند اما شهروندان عراقی هستند که دارای حقوق قانونی و طبیعی هستند. بنابراین، باید با این پرونده محتاطانه برخورد کرد نه این که ارتش عراق با دیدن کوچکترین تنش برخورد قهری با آن داشته باشد.

بغداد و اربیل باید برای رسیدگی به تأخیر در اجرای توافق شنگال که پیامدهای خطرناکی در پی داشته، برای پذیرش طیف وسیعی از بازیگران محلی مسلح محلی تلاش کنند. دولت عراق در حوزه غیرنظامی، باید فعلاً یک شهردار موقت را منصوب کند تا با مشورت با مقامات اربیل و رهبران جامعه سنجار یک شهروند ایزدی مناسب و غیر وابسته به گروه های سیاسی را در سنجار شناسایی و انتخاب کند. در جبهه امنیتی، دولت فدرال باید از رویکرد جنگ طلبانه خود دور شود و مستقیماً با YBȘ در مورد چالش هایی مانند ایجاد یک نیروی پلیس محلی و تلاش برای ادغام مبارزان آن (و سایر اعضای گروه های مسلح) در صفوف نیروهای کشوری تعامل کند. نمایندگی سازمان ملل در عراق می تواند با اعزام ناظران غیرنظامی بین المللی و مشاوران فنی برای نظارت بر این روند، به موفقیت این اقدامات کمک کند.

منبع: گروه بین المللی بحران

سرویس جهان- خبرگزاری کردپرس