دولت منطقه ای اقلیم کردستان عراق در موقعیتی نیست که حقوق آنها را پرداخت کند زیرا در اکتبر 2017 و پس از آنکه دولت فدرال عراق میدان های نفتی کرکوک را از کردها گرفت، منابع مالی دولت اقلیم کردستان به نصف کاهش یافت. اشتغال در بخش خصوصی در اقلیم کردستان که در سال 2013 حدود 730000 شغل بود در سال 2017 به 30 درصد کاهش یافت و به زیر 73000 شغل رسیده است. دولت فدرال عراق هم به حل مشکل کمکی نکرده است. رهبران حکومت اقلیم کردستان و دولت مرکزی عراق فقط به قول هایی اکتفا کرده اند که هنوز عملی نشده است.

اقلیم کردستان عراق نتوانست از اقدام پارلمان عراق به کاهش بودجه اقلیم کردستان عراق از 17 درصد به زیر 13 درصد جلوگیری کند. با این وجود، سهم بودجه اقلیم کردستان از سال 2014 به این منطقه تحویل داده نشده است. اکنون اقلیم کردستان فقط سه را در پیش دارد و به نظر نمی رسد که هیچ کدام از این راه ها به حل بحران کنونی مالی منجر شود. اول، اقلیم کردستان عراق می تواند به وضعیت قبل از 2013 بازگردد و با دولت عراق به توافق برسد؛ اقلیم کردستان عراق قبل از 2013 به صورت مستقل اقدام به فروش نفت خام خود نمی کرد. دوم، می تواند به وضعیت کنونی ادامه داده و به فروش مستقل نفت همچنان اقدام کند و سوم، می تواند با سازش با بغداد نفت بیشتری نسبت به تعهد قبلی که حدود 250 هزار بشکه در روز بود صادر کند و از این طریق دیون خود را پرداخت کند.

پایان برنامه استقلال با بحران اقتصادی

با محاسبات ساده ای می توان پی برد که سیاست استقلال اقلیم کردستان عراق از نظر اقتصادی توجیه نداشته است. بودجه سالانه این منطقه ( که حدود 17 درصد بودجه عراق بود) سه برابر درآمد مورد نظر از فروش مستقل نفت بود. درآمد نفتی اقلیم کردستان عراق در سال 2014 حدود 2 میلیارد و سیصد میلیون دلار بود در حالی که سهم 17 درصدی آن از بودجه عراق حدود 7 میلیارد دلار بود که هزینه های دولت فدرال نیز شامل آن می شد. نوری المالکی، نخست وزیر وقت عراق سهم بودجه اقلیم کردستان را به طور کامل قطع کرد که منجر به بوجود آمدن بحران اقتصادی و قطع درآمد حدود یک چهارم از جمعیت اقلیم کردستان عراق شد. در آن زمان، 70 درصد بودجه اقلیم کردستان عراق صرف پرداخت هزینه های عمومی می شد.

اقلیم کردستان عراق در واکنش به قطع بودجه از سوی بغداد حقوقها را نصف کرد. جنگ با داعش به اقلیم کردستان این فرصت را داد تا دو میدان نفتی مهم ( بای حسن و هاوانا) را در کرکوک که میزان صدور نفت را به 600000 بشکه در روز افزایش داد ضمیمه قلمرو تحت کنترل خود کند. با وجود این اقدامات، هیچ وقت حقوق کارمندان را سر وقت پرداخت نکرد. بنابر این، دولت اقلیم کردستان با اعتراضات و نافرمانی مدنی گسترده ای روبه رو شده است. دولت اقلیم کردستان عراق تانک های خود را برای جلوگیری از آتش زدن دفاتر حزبی و نهادهای حکومتی توسط معترضین روانه خیابان ها کرد.

مانند هر اقتصاد وابسته به نفت در خاورمیانه، استقلال اقتصادی در اقلیم کردستان به معنی فروش مستقل نفت از سوی اقلیم کردستان اما بدون اجازه دولت مرکزی عراق بود. اقلیم کردستان عراق تصمیم به توسعه صنعت نفت دراین منطقه کرد و موفق شد چندین شرکت بین المللی نفت را به منطقه بیاورد. نتیجه آن سرمایه گذاری چند میلیارد دلاری در صنعت نفت در اقلیم کردستان بود. با این وجود، سوء مدیریت، فساد، کاهش قیمت نفت و جنگ با داعش اقلیم کردستان را مجبور کرد به دنبال برقراری روابطی باشد که قبل از 2013 با دولت مرکزی عراق داشت.

اکنون اقلیم کردستان تلاش می کند اگر دولت عراق دیون این منطقه را بازپرداخت کند امور فروش نفت را به بغداد واگذار کند. از طرف دیگر، بغداد نمی خواهد پرداخت 20 میلیارد دلار بدهی اقلیم کردستان را گردن بگیرد اما برای به دست گرفتن امور نفت اقلیم کردستان آمادگی دارد.

مقدمه معضل فعلی

چندین مناقشه حل نشده منجر به بوجود آمدن وضعیت فعلی میان اقلیم کردستان و بغداد شده است. دولت مرکزی عراق از ابتدا معامله های دولت اقلیم کردستان را به شرکت های نفتی بین المللی غیرقانونی دانسته است. به همین دلیل، هر گونه تعهدی را برای پرداخت دستمزد شرکت های خارجی رد می کند و از دولت اقلیم کردستان عراق خواسته است امور فروش نفت خود را به شرکت بازاریابی و فروش نفت عراق موسوم به سومو واگذار کند. هر کدام از طرفین قانون نفت وگاز عراق را به گونه متفاوتی تفسیر می کنند و این مسئله باعث شده است نتوانند بر سر تقسیم منابع طبیعی با هم توافق کنند. علاوه بر آن، دولت مرکزی عراق هرگز قبول نکرده است حقوق نیروهای پیشمرگ یا نیروهای مدافع اقلیم کردستان عراق را در بودجه عراق بگنجاند. دو طرف همچنین رقابت تاریخی خود را بر سر کنترل مناطق مورد مناقشه از جمله منطقه نفت خیز کرکوک را حل نکرده اند.

در نتیجه، مناقشات روی هم انبار شد و هر طرف مسیر خود را در پیش گرفته است. اقلیم کردستان به فروش مستقل نفت خود ادامه داد و بغداد هیچ وقت سهم 17 درصدی اقلیم کردستان از بودجه عمومی کشور را پرداخت نکرده است. در سال 2015 و 2016 و در جریان مقابله با داعش، برخی توافقات بر سر نفت کرکوک و همکاریهای امنیتی صورت گرفت. با این وجود، هیچ کدام از این توافقات دوام نیاورد. برگزاری رفراندوم استقلال در اقلیم کردستان روابط را پیچیده تر کرد و توازن را به نفع عراق تغییر داد. دولت فدرال عراق بار دیگر در 16 اکتبر 2017 بر میادین نفتی کرکوک سیطره یافت و اقلیم کردستان عراق 50 درصد از درآمد نفتی خود را از دست داد.

چالش اقلیم کردستان: فقر مدیریت

چالش اصلی در اقلیم کردستان فقط مدیریت نامناسب صنعت نفت نیست بلکه فقر مدیریت در منطقه است. احزاب حاکم شامل حزب دموکرات به رهبری مسعود بارزانی و اتحادیه میهنی جلال طالبانی به ایجاد نهادهای قدرتمند حکومتی اقدام نکردند و به جای متنوع سازی اقتصاد در منطقه اقلیم کردستان از روایت رویای قدیمی کردها برای رسیدن به استقلال در جهت دستاوردهای سیاسی داخلی پیروی کردند. جاه طلبی های مسعود بارزانی، رییس سابق اقلیم کردستان مانند ادامه حاکمیت بر اقلیم کردستان به مدت دوسال با وجود اتمام دوره ریاست وی، پارلمان اقلیم کردستان را به تعطیلی کشاند. زیرا نیروهای امنیتی وابسته به وی از بازگشت رییس پارلمان اقلیم کردستان به صحن پارلمان به مدت دو سال جلوگیری کردند.

از آنجایی که فروش کنونی نفت در اقلیم کردستان به میزان روزانه 350000 بشکه اقتصاد آن را نمی چرخاند این منطقه از نظر اقتصادی نمی تواند خود را سرپا نگاه دارد. بر اساس گفته های نیچروان بارزانی، نخست وزیر اقلیم کردستان عراق، حتی گرفتن دوباره سهم بودجه عمومی در مقابل واگذار کردن صدور نفت به دولت مرکزی عراق هزینه های اقلیم کردستان را تامین نمی کند.

در همان حالف مقامات در دولت مرکزی عراق سیاست جامعی برای حل مسئله مناقشات با اقلیم کردستان ندارند و در عوض از موقعیت ضعیف اقلیم کردستان و ضعف رهبران آن سود می برند. مقامات دولت مرکزی عراق که علاقه زیادی به حل ریشه ای مناقشات ندارند بعد از کنترل دوباره بر میادین نفتی کرکوک، تلاش کردند دولت ترکیه را متقاعد کنند اختیار صدور نفت اقلیم کردستان را در بندر جیحان این کشور از اقلیم کردستان سلب کرده و به دولت مرکزی عراق واگذار نمایند. اما مقامات ترکیه نشان دادند که فقط در صورت حل مسئله میان اربیل و بغداد حاضر به انجام این کار هستند.

چشم انداز تراضی و تسامح

با وجود مناقشات واضح میان اقلیم کردستان و اربیل، هر دو به یکدیگر نیاز دارند. عراق به اقلیم کردستان برای صادرات نفت کرکوک از طریق این منطقه نیاز دارد. به دلیل ادامه تهاجمات تروریستی در عراق، بغداد نمی تواند از طریق تانکر نفت کرکوک را به ایران منتقل کند. اقلیم کردستان هم به دریافت بودجه از دولت مرکزی عراق نیاز دارد.

در آستانه نزدیک شدن به انتخابات در عراق که ماه می برگزار می شود، سیاستمداران تلاش می کنند به طرف دیگر بفهمانند که به آنها نیاز دارند. آقای حیدر العبادی، نخست وزیر فعلی عراق به حمایت کردها در انتخابات پسارفراندوم نیاز دارد. احزاب حاکم در اقلیم کردستان اگر نتوانند راه حلی فوری برای بحران اقتصادی اقلیم کردستان پیدا کنند نخواهند توانست حمایت دوباره شهروندان کرد را در انتخابات به دست بیاورند.

هم اربیل و هم بغداد باید به مناقشه بر سر کرکوک به عنوان ابزاری در جهت توسعه مشارکت بادوام نگاه کنند نه این که مناقشه را تشدید کنند. آنها باید توافق بر سر تامین خوراک پالایشگاه های بازیان و کلک در اقلیم کردستان از نفت کرکوک در مقابل تامین تولیدات تصفیه شده و برق گسترش دهند. گسترش چنین توافقاتی برای ایجاد شراکت جامع به شدت از سوی مجامع بین المللی مانند صندوق بین المللی پول و بانک جهانی حمایت می شود.

منبع: مدرسه اقتصاد لندن

ترجمه: خبرگزاری کردپرس- سرویس جهان

کد خبرنگار: 40101