گاهی برخی ثبت جهانی منظر فرهنگی هورامان را “چاه نفت درآمدزایی” برای منطقه توصیف کردند و عده ای نیز آن را بهانه ای برای رانت خواری معدودی فرصت طلب خواندند. برخی نیز با دیدی وسیع تر و نگرشی جهانشمول به این قضیه نگاه کردند. در میان افرادی که می توانست طرف این گفتگو باشند بر مبنای رسالت آگاهی بخشی این رسانه از سه نفر از صاحبنظران منطقه دعوت به عمل آمد تا در میزگردی تخصصی اهمیت و چرایی این مسئله به بحث و بررسی گذاشته شود.

جبار گوهری دکترای معماری از دانشگاه اصفهان و سرپرست میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمانشاه است. دکتر فریدون بیگلری متخصص پیش از تاریخ و معاون فرهنگی موزه ملی ایران و کمال طاهری زمین شناس حرفه ای و متخصص کارست و زمین شناسی گردشگری از اعضای شورای راهبردی ثبت جهانی منظر فرهنگی، تاریخی اورامانات استان کرمانشاه صاحبنظرانی بودند که در این گفتگو ما را یاری رسانند.

دکتر گوهری ضمن تشکر از وقتی که گذاشتید لطفا مختصری راجع به میراث جهانی و آنچه که از آن به عنوان ثبت یک اثر در لیست میراث جهانی یاد می شود، توضیحاتی را بفرمایید:

میراث، ماترک گذشته ما است، آنچه امروز با آن زندگی می کنیم و آنچه را به نسل های آینده منتقل می کنیم. میراث فرهنگی و طبیعی ما هر دو منبع زندگی و منبع الهام غیرقابل جایگزین هستند. این تعریفی مختصر و جامع است که در وبگاه یونسکو ارایه شده است. در این تعریف “آینده” نیز لحاظ شده است و میراث فقط به گذشتگان تعلق ندارد. در سال ۱۳۵۱ بود که میراث جهانی یونسکو در قالب یک عهدنامه بین المللی به تصویب کنفرانس عمومی سازمان آموزشی, علمی و فرهنگی ملل متحد یا همان یونسکو رسید. ماموریت و رسالت کلی میراث جهانی یونسکو حفظ آن دسته از آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارند و از نظر ذاتی و به واسطه ارزشی که دارند به تمام انسان‌ها بدون در نظر گرفتن نژاد، مذهب و ملیتی خاص تعلق دارند. این کنوانسیون بیان می کند که کشورهای عضو می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی سرزمین خود را نامزد ثبت در لیست میراث جهانی نمایند. این ثبت نام و نامزدی فرایندی زمانبر, دقیق و علمی است که باید موشکافانه داوری شود و با حوصله شواهد و ادله برای دفاع از آن جمع گردد. ضمن اینکه باید خاطرنشان ساخت که حفاظت از این آثار پس از ثبت، ضمن باقی‌ماندن در حیطه حاکمیت کشور ثبت کننده، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود، یعنی یک همگرایی برای صیانت از یک میراث جهانی شده شکل می گیرد. مکان‌های میراث جهانی ثبت‌شده در سازمان یونسکو، مکان‌های مختلفی هستند از مکانهای تاریخی و باستانی گرفته تا مکانهای طبیعی و شاید هم هر دو و به شکل ترکیبی. هورامان به عنوان یک منظر فرهنگی به ثبت رسیده است. هرچند جنبه های خاص طبیعی آن در شکل گیری این فرهنگ ویژه نقش داشته است.

قطعاً خوانندگان گرامی در وبگاههای مختلف گردشگری و از جمله تارنمای یونسکو اطلاعات جامعی از روند ثبت کسب کرده اند. در این روند نخست کشور متقاضی فهرستی از مکان‌های مهم طبیعی و فرهنگی خود تهیه نموده و آن را در قالب یک فهرست پیشنهادی به یونسکو ارسال می دارد. قاعدتاً کار از جایی شروع می شود که مکانهای پیشنهادی معرفی شوند. باید خاطرنشان ساخت اگر مکانی در این فهرست نباشد نمی‌تواند بعداً نیز برای ثبت در فهرست میراث جهانی نامزد شود. بعد از این معرفی، کشور پیشنهاد دهنده می‌تواند مکان مورد نظر را از فهرست پیشنهادی که احتمال ثبت هم دارد در پرونده نامزدی قرار دهد. این پرونده توسط شورای بین‌المللی ابنیه و محوطه‌ها و اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت ارزیابی می‌شود. نتایج و توصیه‌های به دست آمده از این ارزیابی به کمیته میراث جهانی یونسکو ارایه می گردد. این کمیته سالانه به بررسی امکان‌پذیرش مکان‌های نامزد شده در قالب جلسات کارشناسی- تصمیم گیری می پردازد که ثبت هورامان در چهل و چهارمین جلسه این کمیسیون محقق شد. گاهی اوقات تصمیمات نهایی این کمیسیون برای کسب اطلاعات بیشتر به تعویق می افتد یا برای اصلاح به کشور درخواست دهنده بازگردانده می شود. صاحبنظران گرامی می دانند که معیارهای مختلفی برای پذیرش یک مکان به عنوان میراث جهانی یونسکو وجود دارد که اگر اجازه بدهید دکتر بیگلری بهتر می توانند این معیارها را بازگو فرمایند.

دکتر بیگلری خوشحال می شویم در ادامه سخنان دکتر گوهری معیارهای ثبت یک اثر در لیست جهانی را بفرمایید؟ البته این مانع نمی شود که شما بحث را با تخصص خودتان آغاز نکنید!

اگر اجازه بدهید من ابتدا مختصری درباره اهمیت باستان شناسی منطقه صحبت کنم و متعاقباً در بخش دوم پرسش شما را پاسخ می دهم. منطقه کوهستانی هورامان در استان‌های کردستان و کرمانشاه و البته بخش غربی آن در اقلیم کردستان از مناطق کمتر شناخته از لحاظ پژوهش‌های باستان‌شناسی است و بجز چند کشف قابل توجه در قرن بیستم از جمله سه پوست نوشته های پهلوی اشکانی و یونانی که اسناد معامله باغ و زمین اند و در کوسالان کشف شدند و همچنین نقش برجسته و کتیبه سارگن دوم شاه آشوری در تنگی ور، اطلاعات زیادی از گذشته این منطقه وسیع نداشتیم. بررسی های باستان شناسی در هورامان بتدریج از اواخر دهه ۱۳۷۰ توسط کارشناسان میراث فرهنگی کردستان و سپس کرمانشاه شروع شد. شروع ساخت سد داریان در مسیر رودخانه سیروان در اواخر دهه ۱۳۸۰ زنگ خطری برای میراث فرهنگی بود چون احتمال نابودی و غرقاب مکانهای باستان شناسی احتمالی در محدوده آبگیری سد وجود داشت. به این دلیل پژوهشکده باستان شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری بررسی این محدوده را در برنامه های اضطراری خود گنجاند.

با توجه به اینکه ساخت سد داریان در سال ۱۳۹۴ در مراحل پایانی خود و آماده آبگیری بود، چند تیم باستان شناسی توسط پژوهشکده باستان شناسی و تحت هدایت اینجانب به منطقه اعزام شدند. این تیمها در فاصله اسفند ۱۳۹۳ تا اسفند ۱۳۹۴ بررسی باستان شناسی بخشهایی از محدوده سد را تکمیل و با توجه به کمبود وقت، بطور همزمان در تعدادی از مکانهای در خطر غرقاب کاوش کردند.

در نتیجه این بررسی ها و کاوشها مشخص شد که بر خلاف تصورات پیشین تاریخ سکونت انسان در هورامان مختص به چند هزار سال اخیر نیست و در واقع بشر در این منطقه حداقل از حدود چهل هزار سال پیش یعنی از دوره پارینه سنگی میانی می زیسته است. این نخستین ساکنان منطقه به احتمال زیاد از گونه نئاندرتال بوده اند که قبلا بقایای استخوان و دندان آنها در غار وزمه اسلام آباد، پناهگاه یوان میان دربند و غار بیستون در استان کرمانشاه کشف شده و ما در اطراف هجیج و بین روستای ناو و اسپریز چند سکونتگاه آنها را بررسی کاوش کردیم که در نتیجه آثار اجاق، ابزارهای سنگی و استخوان حیوانات شکار شده که بیشتر بزکوهی و میش وحشی بودند کشف شد.

ما همچنین از دوره های پارینه سنگی جدید و فراپارینه سنگی که بین ۴۰ هزار سال تا حدود ۱۲ هزار سال پیش به طول انجامیده و انسانهای امروزین جایگزین نئاندرتالها شدند، آثاری در غار کناچه و چند مکان دیگر یافتیم. این انسانهای مدرن در کنار شکار بزکوهی و میش وحشی از میوه ها و منابع گیاهی نیز استفاده می کردند. در حدود ۱۲ هزار سال پیش که عصر یخبندان به اتمام رسید و شرایط اقلیمی از سرد و خشک به سمت گرمتر شدن و بارش بیشتر پیش رفت در هورامان شاهد تغییر شیوه زندگی مبتنی بر شکار و کوچ دائم به شیوه دامداری و زندگی نیمه یکجانشینی هستیم.

باستان شناسان این دوره را که همراه با روستانشینی، دامداری و کشاورزی بود و تا حدود پنج هزار سال پیش ادامه یافت را به دو دوره نوسنگی و مس سنگی تقسیم کرده اند. من و همکارانم در کاوشهای نجات بخشی محدوده سد داریان آثار دوره مس سنگی میانی و جدید با بقایای سکونت فصلی یا سالانه را در سرچم نزدیک روستای روار و بقایای اتراق‌های فصلی آنها را در غار مرو سوچر و پناهگاه قسیم یافتیم. از اواخر دوره مفرغ تنها در سرچم روار آثاری به دست آمد. اما از دوره آهن که همزمان با شکل گیری قدرتهای منطقه ای مثل آشور است، علاوه بر آثار سکونت، دو گور گروهی با ساختار سنگ چین در نزدیکی روار کشف شد که یکی از آنها بنام قوته بره که اکنون سایت موزه شده کاوش شد.

آثار دوره های تاریخی و اسلامی در محدوده سد داریان بطور پراکنده یافت شد. یک سکونتگاه فصلی از چند سده پیش در برده مار نزدیک اسپریز کاوش شد و یگ گورستان دوره اسلامی در وشکه دشت و یک سکونتگاه فصلی سده های اخیر در نزدیکی هواس آوا کاوش شدند. علاوه بر این مجموعه ای از نقوش صخره ای در نزدیکی روستای ژیوار بررسی شد که احتمالا مربوط به اواخر پیش از تاریخ و دوره های تاریخی تا اسلامی هستند. از دیگر آثار مورد مطالعه مجموعه راههای ارتباطی در مناطق صخره ای بود که مربوط به سده های اخیر هستند و از معماری سنگی خشکه چین در ساخت آنها استفاده شده است. یک نمونه جالب آن راه رنگی یار بین هجیح و ناو است که متاسفانه بخشهایی از آن غرقاب شد. در کنار این یافته ها ما بررسی مردمشناسی را با تاکید بر شیوه های دامداری و استفاده از مراتع و کوچهای کوتاه فصلی انجا دادیم. با توجه به اینکه این شیوه کوچ فصلی به سرعت در حال ناپدید شدن است، انجام چنین مطالعاتی بسیار ضروری است.

این موارد تنها گوشه ای از کشفیات باستان شناسی منطقه است. در اینجا باید عنوان کرد که سد داریان از یک طرف باعث نابودی بخش عمده ای از میراث کهن منطقه هورامان شد که قابل بازگشت نیست. اما از طرف دیگر فرصتی به باستان شناسان داد تا با بررسی و کاوش در مکانهای در معرض خطر نابودی، برای نخستین بار اطلاعات دست اولی از جوامع انسانی دوره های پیش از تاریخی، تاریخی تا سده های اخیر در منطقه را کسب کنند. این اطلاعات جدید می تواند در شناخت بهتر سیر تغییرات جمعیتی و ویژگیهای جسمانی، فرهنگی، معیشتی، دیرینه محیط و چگونگی و دلایل تغییرات گذشته در این منطقه کوهستانی بسیار موثر باشد.

اما در مورد پرسش دوم باید به ده معیاری اشاره کرد که یونسکو برای ثبت یک اثر در لیست میراث جهانی ارایه داده است و هر اثری که بخواهد ثبت شود باید دارای برخی از این ویژگی ها باشد از جمله: نشانگر نبوغ و خلاقیت انسانی باشد، نشان دهنده تبادل ارزش‌های بشری از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز در یک بازه زمانی خاص در یک منطقه فرهنگی باشد، گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی از یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد، نمونه‌ای برجسته در معماری یا فناوری که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد، نمونه برجسته‌ای از تعامل بین انسان و محیط زیست یا نماینده یک فرهنگ باشد ، به‌طور مستقیم یا ملموس مرتبط با رویدادها یا سنت‌های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی دارای اهمیت عالی جهانی باشد. از نظر معیاری های طبیعی نیز بایستی پدیده بی نظیر طبیعی با زمینه‌های استثنایی و زیباشناسی باشد یا نمونه برجسته از مراحل و تغییرات تاریخ زمین‌شناسی باشد یا نمونه برجسته ای از فرایندهای زیست‌محیطی و زیستی در تطور و توسعه، زیست بومهای ساحلی و دریایی و جوامع از گیاهان و حیوان‌ها باشد و یا شامل زیستگاه‌های طبیعی مهم از نظر تنوع زیستی و حاوی گونه‌های در خطر باشد. طبعا هورامان دارای تعدادی از این معیارها است هرچند در جریان ثبت آن دو معیار مورد تاکید بود.

مهندس طاهری بفرمایید هورامان یا اورامانات؟ کدام درست است و به نظر شما هورامان فقط واجد شرایط ثبت منظر فرهنگی بود؟

اگر من و خیلی از دوستانی که با ادبیات تاریخی آشنایی دارند تا دیروز اورامانات را واژه ای غیر علمی و اداری می دانستیم، امروز با پدیده جهانی شده واژه غلط مصطلحی با نام اورامانات مواجه ایم. باید اذعان کرد واژه هورامان درست تر و منطبق بر پیشینه و حیات تاریخی منطقه است. هرچند که ما به ناچار باید مختار! به پذیرش اورامانات شویم چرا که این واژه ثبت جهانی شده است. شاید کاربرد اورامان برای نام این منطقه را بتوان مقارن با ورود مستشرقین و محققان خارجی دانست که با کشف پوست نوشته های اورامان شامل اسناد معامله باغ و زمین در کوسالان و سایر کشفیات باستان شناسی که دکتر بیگلری بیان داشتند این نام به شکل اورامان یا اورمن در نوشته های علمی جا باز کرد. این امر باعث شد تا در دوره قاجار نیز در مکاتبات اداری بیشتر واژگان اورامان و اورامی رواج یابد. با این حال بسیاری از محققین اطلاق هورامی را ترجیح می دهند. دکتر سلطانی از پیشگامان، دکتر اسماعیل شمس و دکتر پرستو مظفری از محققانی تاریخ پژوهشی هستند که با خاندان اردلان و ظهور و ورود این واژگان آشنایی بیشتر دارند و به نظر می رسد برای موشکافی دقیقتر این تسمیه از این بزرگان برای واکاوی نام هورامان دعوت به گفتگو کرد.

به هرجهت گاهی حافظه تاریخی کوتاه مدت هم می تواند مستندات بارزی ارایه دهد. تسمیه اورامانات به زمانی برمی گردد که پاوه تنها شهرستان منطقه بود و تمام مناصب اداری و فعالیتهای منطقه در شهرستان پاوه به انجام می رسید. چنین شد که به سایر نواحی در جمع با پاوه “ات” عربی اضافه کردند و اورامانات واژه ای مکانی برای یک سیطره جغرافیایی به وسعت چهار شهرستان امروزی روانسر، پاوه، جوانرود و ثلاث باباجانی شد جایی که هرچه از هورامان دورتر می شویم بر سوران و گوران در منتها الیه مرزهای جغرافیایی افزوده می شود. شاید اگر من به عنوان عضو کارگروه شورای راهبردی ثبت میراث جهانی اورامانات حداقل در یک جلسه دعوت می شدم می گفتم اورامانات واژه درستی نیست اگرچه شاید مانوس باشد.

البته نظر من این است و قطعاً پیشنهاد دهندگان دلایل توجیهی خود را دارند. به زعم من که پیشتر در همین رسانه گفته بودم “هورامان، جاف و گوران” اطلاق بسیار عینی تر و وحدت آمیزتر برای اطلاق به چهار شهرستان شمالغرب استان کرمانشاه است. هورامان/اورامانات که در یونسکو ثبت شد در واقع محصول مشترکی بود که بخواهد استانهای کردستان و کرمانشاه را اقناع کند که هر دو استان در این مهم سهم دارند. واقعیت آن است که قلب این میراث در هورامان است جایی که بیشتر در پاوه نمود دارد. شاید آوردن سنندج به عنوان مرکز این رویداد بازگشت به همان حافظه تاریخی و حکومت خاندان اردلان در این شهر باشد که زمانی سلاطین هورامان بخشی از حمکرانان حکومت مرکزی اردلان بودند. با آوردن مکانها و روستاهایی از ثلاث باباجانی و روانسر در حریم هورامان، اورامانات عملاً مشروعیت اطلاق ثبت جهانی را یافت. به هر حال باید خاطرنشان ساخت که ما امروز با واژه ای نو ورود به ادبیات مکانی جهان به نام”اورامانات” مواجه ایم و باید در مقالات علمی و ترویجی بین المللی نام و ماهیت این مکان را تبیین کنیم در غیر این صورت ما دچار یک سردرگمی نامگذارانه! تاریخی خواهیم شد..

به نظر من هورامان یا اورامانات مدنظر دوستان تصمیم ساز در استان کرمانشاه، می توانست ثبتی ترکیبی (طبیعی-فرهنگی) را توامان داشته باشد. ثبت فرهنگی اگرچه خوب است اما من معتقدم وجود ژئوسایتهای متعدد کارستی و دره سیروان و کوهستانهای شاهو و هورامان می توانستند ابژه های جهانی برای ثبت باشند که متاسفانه بحثی از آنها نیامده است یا اینکه خوب دفاع نشده یا اینکه بواسطه دستکاری های انسانی قابلیت ثبت نداشته اند. به هر حال ثبت منظر فرهنگی اهورامان با اینکه حال و هوای فرهنگی دارد بیشتر مرهون مهربانی، مهمانوازی و شاهکارهای معماری و رفتاری مردمان منطقه هورامان, جاف و گوران است و اگر این نبود شاید داوران نکاتی برای گیر دادن داشتند! منظر فرهنگی هورامان می توانست واجد حداقل نصفی از معیارهای انتخاب دهگانه ای باشد که دکتر بیگلری به آنها اشاره کردند. با این حال این تفوق فرهنگی بود که بر مدارک طبیعی و میراث زمین شناختی چیره گشت. اخیراً با دوستان میراث فرهنگی پاوه جناب آقای عزیز مصطفایی و پویا خالدی و همکاری یکی از محققان ایتالیایی مقاله ای را در یکی از کنفرانسهای معتبر جهانی که بخشی را به سال جهانی کارست و غار (۲۰۲۱) اختصاص داده بود ارسال کردیم، در این مقاله کوچ عمودی و هوارهای(کمپهای) تابستانه در کوهستانهای منطقه به عنوان یک میراث در معرض خطر و شیوه ای کم نظیر برای سازگاری با کم آبی ارایه گردید و خوشبختانه پذیرفته شد. همین مورد نشان می دهد که هورامان و حریم آن می تواند جاذبه های فراوانی برای باز مطرح کردن داشته باشد. قسمتی از این میراث در معرض خطر است. باید پذیرفت زبان هورامی در بخش فرهنگی و کارست و غار شاهو (تنوع زمین شناسی یا ژئو دایورسیتی) و نیز تنوع زیستی را می توان میراث در معرض خطر دانست و باید از همین امروز به فکر حفاظت از آنها بود.

جناب دکتر گوهری اگر ممکن است مختصری راجع به مزایای پذیرش کنوانسیون میراث جهانی هورامان بیان نمایید؟

اجازه بدهید بر اساس ماموریتها و رسالتهای کنوانسیون میراث جهانی سخن بگوییم. در ماموریتهای این کنوانسیون تشویق کشورها به امضای کنوانسیون میراث جهانی رهیافتی برای حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی تلقی شده است. کشورهای عضو این کنوانسیون تشویق می شوند تا برای حفاظت از این میراث برنامه های مدیریتی تدوین نمایند. با ارایه برنامه های فنی و آموزش حرفه ای کشورهای عضو در حفاظت از میراث جهانی یاری رسانده می شوند. ضمن اینکه در جلب کمکهای اضطراری برای میراث جهانی در معرض خطر می تواند بسیار موثر باشد.

علاوه بر این کشورهای عضو این کنوانسیون خود را موظف به فعالیتهای آگاهی بخش برای حفاظت از میراث جهانی می دانند. در چنین حالاتی هم مشارکت مردمی برای حفاظت از این میراث رشد می کند و هم مردم به مشارکت دعوت می شوند. بعد از مطرح شدن میراث جهانی هورامان تعدادی از همشهریان مسئول و آگاه تلاشهای بسیاری را صرف آگاهی بخشی و اهمیت میراث جهانی معطوف داشتند. فضای مجازی این همشهریان هنوز فعالانه در تشویق مردم به حفاظت و شناخت این میراث در تکاپو است. علاوه بر این مسئولین و نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی نیز آن را گامی مهم برای منطقه توصیف کرده اند و نماینده محترم اورامانات این اقدام را نکوهیده و فرخنده دانست و به مردم این سامان تبریک گفت.

مزایای ثبت محوطه‌های تاریخی-فرهنگی در فهرست میراث جهانی را می‌توان در قالب ارتقا و بهبود مشارکت علمی و عملی، سرمایه‌های اجتماعی، افتخار ملی، کمک‌های مالی و وام‌های مشخصه، حفاظت از آثار، آموزش، باز زنده‌سازی و اصلاح شرایط موجود و گردشگری دسته‌بندی کرد. آگاهی‌رسانی و اطلاع‌رسانی به جامعه جهانی موجب افزایش فعالیت گردشگری، جذب منابع مالی و رونق اقتصاد محلی و عامه مردم می‌شود. ضمن اینکه می تواند جذب کمک‌های بین‌المللی برای کشورهای عضو کنوانسیون را تسهیل می کند. در کنار این مزیتها باید به جذب همکاری‌های علمی از سایر کشورهای عضو کنوانسیون در زمینه‌هایی با تجارب مشابه بهره جست. علاوه بر این همفکری فنی کمیته و هیأت‌های مشاور آن به همراه اعزام کارشناسان متخصص به منطقه و در اختیار گذاردن تجهیزات غیرقابل تهیه برای کشورهای متقاضی را می توان به این مزیتها افزود. در کنار همه این مزیتها نباید از جنبه تبلیغاتی ثبت یک اثر در جلب گردشگران خارجی و داخلی و درآمدزایی مترتب با آن غافل بود. باید پذیرفت زمانی که برنامه ریزی درست و منطبق بر آموزش فنی و مشارکت مردم محلی انجام شود، می تواند شکوفایی اقتصاد محلی را به همراه داشته باشد مشروط به آنکه زیرساخت‌های منطقه ثبت شده از نظر جاده ها و راههای مواصلاتی, اقامتی، پذیرایی و.. بهبود یابد. در چنین حالتی حتی می تواند به اشتغال مولد و بنگاههای توسعه گردشگری کوچک محلی و بین المللی امیدوار بود.

دکتر بیگلری به یافته های مهم باستان شناسی در محدوده سد داریان اشاره کردید، آیا نتایج مطالعات تاکنون منتشر یا در کنفرانسی ارایه شده است؟

بله ما در طول چند سال گذشته بیش از ده مقاله درباره نتایج کاوشهای نجات بخشی داریان به زبان فارسی، انگلیسی و فرانسه منتشر کرده ایم و مقالات تخصصی بیشتری در حال آماده شدن است. با توجه به اهمیت یافته های این کاوشها، نخستین کنفرانس ملی باستان‌شناسی هورامان با تمرکز بر یافته های این پروژه نجات بخشی در سال ۱۳۹۷ به همت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان و اداره میراث فرهنگی شهرستان سنندج و با همکاری پژوهشکده باستان‌شناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، موزه ملی ایران، شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، پژوهشکده کردستان‌شناسی و دانشگاه کردستان در تالار فردوسی این دانشگاه برگزار شد. این کنفرانس یک روزه شامل دوازده سخنرانی بود که نتایج مطالعه آثار دوره های مختلف باستان‌شناسی از دوران پارینه‌سنگی، دوره‌های روستانشینی، عصر مفرغ و آهن تا سده های اخیر و همچنین نتایج بررسی‌های زمین‌شناسی، زمین ریخت‌شناسی، باستان جانورشناسی و قوم باستان‌شناسی انجام شده در محدوده سد داریان ارایه شد. طبق گفته دکتر شیرازی رییس وقت پژوهشکده باستان شناسی “نتایج کاوش‌های محدوده سد داریان یکی از نمونه‌های موفق در زمینه دستیابی به نتایج علمی قابل اهتمام در حوزه باستان‌شناسی است”.

جناب مهندس طاهری لطفا درباره جزییات منابع مالی ثبت میراث جهانی بیشتر بگویید؟ آیا ثبت جهانی به قول یکی از مدیران ارشد استان واقعا می تواند به مثابه “چاه نفت درآمدزایی” برای جوامع محلی باشد؟

اگرچه شاید بهتر بود این پرسش را محققان و صاحبنظران اقتصادی مانند دکتر فرهاد شاه ویسی گرامی پاسخ بدهند و حتی به نظرم برگزاری یک پنل تخصصی در این رابطه بسیار مهم است. با این حال من بر اساس آنچه در منابع خود یونسکو ارایه شده است توضیحاتی را تقدیم شما و خوانندگان می دارم. برای درک بهتر این پرسش بد نیست که بدانیم در سال ۱۳۵۶ و طبق ماده ۱۵ کنوانسیون میراث جهانی، صندوق حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی با ارزش جهانی برجسته، به نام “صندوق میراث جهانی”، تاسیس شد. کمیته میراث جهانی بر این اساس در مورد میزان بودجه صندوق میراث جهانی و همچنین در مورد استفاده از آن تصمیم گیری می کند. صندوق میراث جهانی بیش از پنج میلیون دلار برای سالهای ۲۰۲۰-۲۰۲۱ تخصیص داده و همچنین حدود نیم میلیون دلار برای کمک های اضطراری در نظر گرفته است. کمیته میراث جهانی بیشتر بودجه صندوق میراث جهانی را برای خدمات نهادهای مشورتی و برای کمک های بین المللی اختصاص می دهد. همچنین ردیف های بودجه ای برای گزارش دوره ای، نظارت، فعالیت های مربوط به مجموعه های ثبت شده در فهرست میراث جهانی در معرض خطر، برنامه آموزش میراث جهانی، روند بالادستی و بررسی میراث جهانی تعیین کرده است.

منابع صندوق میراث جهانی در درجه اول از کمک های ارزیابی شده تامین می شود که توسط کشورهای عضو یعنی کشورهایی که کنوانسیون میراث جهانی را تصویب کرده اند، پرداخت می شود. این منابع با انواع مختلف کمکهای داوطلبانه که توسط دولتها، بنیادها، بخش خصوصی یا عموم مردم ارائه می شود، تکمیل می گردد. هنگام تصویب کنوانسیون میراث جهانی، کشورهای عضو متعهد شده اند که به طور منظم کمک های مالی اجباری یا داوطلبانه را به صندوق میراث جهانی پرداخت کنند.

در مورد بخش دوم پرسش شما می توان از دو منظر این بیان را تفسیر کرد؛ یکی اینکه مدیران ارشد استان رایزنی و تصمیمهای مناسبی برای دریافت کمکهای صندوق میراث جهانی را با همکاری و هماهنگی وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به انجام برسانند و خود از هر طریقی که می توانند اعتبارات لازم برای ایجاد زیرساختهای منطقه را تخصیص دهند در این صورت و با ایجاد زیرساختها و مشارکت مردم می توان شاهد رونقی در اقتصاد محلی بود که می توان آن را با بیان استعاره ای “چاه نفت” درآمدزایی تصور کرد. در شق دوم بدون حمایت بین المللی و تخصیص اعتبارات لازم چنین تعبیری محقق نمی گردد و فقط یک نام و البته افتخار ملی و بین المللی برای منطقه می ماند. البته تا به امروز مردمان ساعی هورامان توانسته اند در محدودیت آب و زمین نیازهای حیاتی و غذایی خود را تامین کنند و در کنار آن موسیقی و عرفان و هنر و معماری را نیز حفظ کنند. به نظر من این گفته می تواند با “الگوهای توسعه پایدار” منطقه و بهره گیری از مزیتهای ثبت جهانی متصور شود. آن هم نه به شکل چاه نفت که ذخایر آن تمام شدنی است بلکه به شکل زیرساختی فرهنگی-هنری و اقتصادی مبتنی بر هنر و فرهنگ و گردشگری مسئولانه و پایدار.

مهندس طاهری به نظر شما آسیب های ثبت جهانی چه می تواند باشد؟ برای صنعت گردشگری نوپا این میراث جهانی چه ارمغانی را به همراه می تواند داشته باشد؟

من آسیبی که از ثبت جهانی متوجه منطقه یا اثر ثبت شده گردد را سراغ ندارم. حداقل الان مصداقی برای آن ندارم. مستحضرید که ثبت جهانی هورامان براساس شاخص های سوم و پنجم معیار فرهنگی انجام شد که در معیار سوم الزام بر اینکه این میراث باید شاهدی بی همتا یا دست کم استثنایی از یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده و یا از میان رفته باشد را مطرح می نماید. در شاخص پنجم هم تعامل انسان با طبیعت تجلی می یابد آنچه که در معماری هورامان، در کوچ عمودی، در صنایع دستی، در سازگاری با کم آبی و در هزاره اخیر انسان-کارست متبادر می شود. اما میراث جهانی اگر درست مدیریت نشود می تواند با تزاید و تضاد منافع ذی نفعان و با تغییرکاربری های غیرمتعارف هم ماهیت میراث جهانی به محاق برود و هم میراث ناملموس میرا شود. اجازه بدهید مثالی از چشمه بل بزنیم که از کانی بل به آبشار بل تغییر ماهیت داد. تمام ترس من این است که تغییر اقلیم، توام با دستکاری های مفرط محلی و فشار اقتصادی، آنچنان در ماهیت کارست و فلات مرتفع شاهو و هورامان اثرگذار باشد که آلودگی و بی آبی با افول فرهنگ و سنت جوامع محلی همراه شود. فرهنگی که از دوره نوسنگی تا به امروز تغییر محسوسی در شیوه های رفتاری انسان در هورامان نداشته، می تواند در چند سال خشکی و بی برفی الگوهای رفتاری عشایر کوچرو را دستخوش تغییر قهقرایی و شاید افول نماید.

برای صنعت نوپای به قول شما گردشگری هم می توان با همان شرطهایی که دکتر گوهری عنوان کردند پشتوانه و ضمانت اجرا به همراه داشته باشد. ثبت جهانی هورامان می تواند برخی قیدها و محدودیتها را بزداید. دانشجویان تحصیلات تکمیلی و محققان بین المللی می توانند بدون قید “مرزی بودن” هورامان به پژوهشهای علمی بپردازند و از این موهبت جهانی شده، نویافته های جدیدی به جامعه علمی جهان هدیه دهند. فرصت را مغتنم شمرده مراتب آمادگی خود را برای هدایت و مشاوره سه عنوان پایان نامه و رساله دکتری و کارشناسی دانشگاههای مادر در بحث ارتباط انسان-محیطهای کارستی در هورامان و محیط پیرامونی آن را اعلام می دارم.

امیدوارم این آمادگی با سخاوت نماینده محترم پاوه و اورامانات در اعطای سه پژوهانه دانشجویی ۲۰ میلیون تومانی که اصلاً هم زیاد نیست تا پایان سال جاری عملیاتی گردد. این می تواند آغازی بر شروع شناخت بیش از پیش هورامان، جاف و گوران در محدوده حریمی میراث ثبت شده باشد. گردشگری به دنبال کشف و مشاهده جاذبه ها و نادیده ها و تعامل با فرهنگهای بی نظیر و کم نظیر زنده دنیا است و چه مکانی بهتر از هورامان ثبت شده در میراث جهانی، که یکجا همه جذابیتهای فرهنگی و محیطی را دارد ولو اینکه ثبت آن مرهون دو معیار باشد. اما این یک روی سکه است. گردشگر میراث فرهنگی و محلی را از منظر تماشاخانه می بیند. به بطن جوامع محلی می رود و گاه فرهنگ وارداتی را ناخودآگاه تزریق می کند. گردشگری رقابت آفرین است و این رقابت همیشه خوب نیست. ساده ترین مثال توسعه کبابی های مسیر روانسر-قوری قلعه در سالهای اخیر بود…. تعدد این مکانها عملاً ارتزاق خیلی هایشان را به مخاطره انداخت. توسعه گردشگری اگر با پاکتراشی جنگل و کوهخواری و مشاغل دم دستی و هجوم فرهنگی باشد البته هرگز پسندیده نیست و می تواند آسیب های جدی به همراه داشته باشد. گردشگری مسئولانه و حفظ یکپارچگی نظام فرهنگی و بکری محیط طبیعی است که می تواند توسعه پایدار و مانایی میراث جهانی هورامان را به همراه داشته باشد.

جناب دکتر گوهری به عنوان سخن آخر اگر صحبتی دارید بیان دارید؟

جا دارد از همه مدیران ارشد دلسوز استان و متولیان ساعی در وزارت میراث فرهنگی، نمایندگان محترم فعلی و پیشین منطقه در مجلس شورای اسلامی، کارشناسان نگارنده گزارشهای علمی و فنی، مردم خونگرم منطقه، علما و روحانیون معزز و گروههای مردمی و اجتماعی که محرک و مشوق عمومی برای ثبت هورامان در لیست میراث جهانی بودند عمیقاً سپاسگزاری نمایم. بدون شک تلاشهای کمیته ارزیابی و حضور عالم دانشمند جناب آقای ماموستا ملاقادر قادری امام جمعه پاوه دور از نظر نیست و موجب امتنان وافر است. از پیش دستی سلام پاوه برای انجام این گفتگو نیز سپاسگزارم و امیدوارم حداقلهای لازم برای آگاهی بخشی عمومی در سخنان دوستان به مخاطبان شما تقدیم شده باشد.

جناب دکتر بیگلری در خدمت شما نیز هستیم اگر موضوع مکملی هست بفرمایید؟

نکته مهمی که من در طول بررسی های باستان شناسی در هورامان و اطراف کوه شاهو با آن مواجه بودم، روند تخریب آثار باستانی منطقه و گسترش حفاری های غیر مجاز است که متاسفانه آسیبهای جبران ناپذیری به میراث منطقه زده است. این معضل در غارها بیشتر به چشم می خورد و اخیرا با ایجاد تصورات غلط و غیر علمی در فضای مجازی خصوصاً اینستاگرام تشدید شده است. باید در نظر داشته باشیم که غارها آرشیوهای فرهنگی و طبیعی هر منطقه‌ای محسوب می‌شوند و به این دلیل حفاظت و نگهداری آن‌ها بسیار اهمیت دارد. اهمیت فرهنگی و طبیعی غارها به‌قدری است که بسیاری از کشورهای جهان موفق شده‌اند یک مجموعه غار یا حداقل یک غار را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کنند.

همانطور که اشاره کردم ما کهنترین آثار سکونت انسان در هورامان را در چند غار مثل غار کناچه و دارای یافتیم و آثاری با همان قدمت در اطراف غار کاوات و روانسر هم کشف شده که انشااله اطلاعات آن بزودی در دسترس عموم قرار می گیرد. امیدوارم با رشد آگاهی عمومی و توجه بیشتر همه دست اندرکاران بتوانیم بطور جدی تری از این آثار حفاظت و آنها را معرفی کنیم.

مورد دیگر لزوم تاسیس یک موزه منطقه ای مختص باستان شناسی، تاریخ و فرهنگ و میراث طبیعی هورامان است که می تواند با همکاری ادارات کل میراث فرهنگی دو استان، اداره کل موزه ها و سایر مراکز علمی و فرهنگی در هورامان پایه گذاری شود. با ثبت هورامان و توجه بیشتر گردشگران به این منطقه لزوم موزه ای با استانداردهای بین المللی برای معرفی میراث فرهنگی و طبیعی هورامان دوصد چندان می شود.

در خاتمه هم لازم می دانم از تمامی اشخاص و نهادهایی که خالصانه در طول چند سال گذشته برای ثبت منظر فرهنگی هورامان تلاش کردند سپاسگزاری کنم. قطعا ثبت جهانی این منظر فرهنگی غنی و کم همتا گام مهمی در شناخت، معرفی و حفاظت بیشتر این سرزمین شگفت و زیبا است. در خاتمه به عنوان باستان شناسی که بررسی ها و کاوشهای نجات بخشی محدوده سد داریان را هدایت کرده، امیدوارم بتوانیم با کمک دست اندرکاران نتایج پژوهشهای انجام شده را که بخشی از آنها به شکل مقالات تخصصی و عمومی منتشر شده در قالب یک یا چند کتاب منتشر کنیم تا این اطلاعات در دسترس عموم علاقمندان قرار گیرد.

جناب مهندس طاهری حسن ختام این گفتگو با شما است. لطفاً اگر موضوع نگفته ای هست بیان فرمایید؟

نزدیک به دو سال است با جناب دکتر بیگلری در حال تدوین دانشنامه هورامانیکا با تعیین گستره هدفی به اندازه اورامانات و بخشی از شمال سرپل ذهاب (جاف گوران) هستیم. مداخل خوبی در این مدت به همت و قلم محققان و صاحبنظران منطقه و ایران نگاشته شد و قریب به ۴۰ درصد مداخل تهیه شده است. ثبت میراث جهانی هورامان فرصت مغتنمی است که محققان و علاقه مندانی که در این مهم مشارکت جسته اند ما را نیز با مداخل مختلف و در حیطه دانش و تخصص خود یاری فرمایند. قطعاً به شرط توفیق و بقای عمر این کار اثری ماندگار برای هورامان، جاف و گوران خواهد بود.

محققان بزرگی در این کار مشارکت نمودند که مزید امتنان است و به دلیل کثرت اسامی از ذکر نام معذوریم. امیدوارم بتوان با جناب دکتر اسماعیل شمس که از بزرگان منطقه و دست اندرکار دایره المعارف بزرگ اسلامی گفتگویی ویژه برای جایگاه تاریخی هورامان داشته باشید و ما نیز از دانش ایشان بهره مند شویم. جای ایشان در این گفتگو خالی بود هرچند که می دانم شما(خبرگزاری سلام پاوه) به خاطر تسریع در تنظیم گفتگو به سه نفر بسنده کرده اید. علاوه بر این وظیفه دارم به استحضار برسانم که برخی از سروران نیز با اهدای اسناد و کتابهایی ذی قیمت بر ما منت نهادند که فراتر از همه الطاف جناب برهان لهونی موجب امتنان و تقدیر است. از همه محققان برای ارایه مدخلهایی در باب هورامان بی صبرانه و مشتاقانه دعوت به همکاری می نماییم. فراموشم نشود من هم به نوبه خود سپاسگزار همه عوامل دخیل در ثبت میراث جهانی هورامان هستم اگرچه هنوز حلاوت سختی هایی که برای تدوین گزارش زمین شناسی کشیدم را فراموش نکرده ام و امیدوارم بتوانم با همکاری نسل نو و فرهیخته و مشارکت محققان بین المللی کتاب زمین شناسی هورامان را نیز تدوین و به جامعه متکاثر اورامانات جهانی شده تقدیم داریم.

در خاتمه ضمن تبریک به دوستان ساعی در استان کردستان برای ثبت غار کرفتو شهرستان دیواندره در فهرست موقت میراث جهانی یونسکو امیدوارم این اثر جذاب و بی نظیر نیز بتوان همانند هورامان ثبت شود. فرصت خوبی است که مراتب آمادگی خود برای بررسی های زمین شناسی و کارست این غار را اعلام نمایم.

منبع: سلام پاوه