یادگیری مهارت های اجتماعی یکی از ضروریات زندگیست چرا که ضعف در مهارت های اجتماعی منجر به فقدان سلامت رفتاری و اجتماعی مناسب در دوران بزرگسالی خواهد بود. به همین جهت با «پرویز جهانگیری»، دانشجوی دکترای جامعه شناسی گفت و گویی انجام داده ایم که در ذیل می خوانید:

*مهارت اجتماعی چیست؟

بطور خلاصه می توان گفت مهارت های اجتماعی، رفتارهایی هستند که فرد را قادر به تعامل مؤثر و اجتناب از پاسخ های نامطلوب نموده و بیانگر سلامت رفتاری و اجتماعی افراد هستند. این مهارت ها ریشه در بسترهای فرهنگی و اجتماعی داشته و شامل رفتارهایی نظیر پیشقدم شدن در برقراری روابط جدید، تقاضای کمک و پیشنهاد برای کمک به دیگران و ... است.

مهارت های اجتماعی را می توان به عنوان مهارت های لازم برای تطبیق با نیازهای اجتماعی و نیز حفظ روابط بین فردی رضایت بخش تعریف کرد.

در کل، مهارت های اجتماعی رفتارهای انطباقی فراگرفته شده هستند که افراد را قادر می سازند تا با افراد دیگر روابط متقابل داشته باشند، واکنش های مثبتی بروز دهند و از رفتارهایی که پیامدهای منفی دارد، اجتناب کنند.

همچنین مهارت های اجتماعی، مهارتهایی مانند همکاری، مسئولیت پذیری، خویشتن داری، خوداتکایی، مهارت خودآگاهی(آگاهی از حقوق فردی و اجتماعی خود)، مهارت همدلی(درک خود و دیگران و احترام به آنها)، مهارت روابط بین فردی(باعث تقویت روحیه مشارکت و اعتماد)، مهارت ارتباط مؤثر، مهارت حل مسئله، مهارت تصمیم گیری و مهارت تفکر نقادانه(هر چیزی را به سادگی قبول یا رد نکنیم) و... را شامل می شوند.

*کارکردها و مزایای برخورداری از مهارت های اجتماعی در زندگی چیست؟

در مورد کارکردهای مهارت های اجتماعی در زندگی می توان گفت این نوع مهارت ها، توانایی‌هایی هستند که به ما کمک می‌کنند در موقعیت‌های مختلف، عاقلانه و صحیح رفتار کنیم، به‌طوری که با خود و دیگران سازگارانه ارتباط برقرار کرده و بدون توسل به خشونت بتوانیم مسائل پیش آمده را حل کنیم و ضمن کسب موفقیت در زندگی، احساس شادمانی داشته باشیم.

همچنین از مزایای برخورداری از مهارت های اجتماعی که نقش ویژه ای در زندگی نوجوانان و جوانان دارند می توان به نقش تعیین کننده مهارت های اجتماعی در کاهش گرایش نوجوانان و جوانان به انحرافات اجتماعی اشاره کرد. در یک محیط دائما در حال تغییر، با داشتن مهارت های اجتماعی فرد قادر به رویارویی با چالش های زندگی روزمره و حل مسئله می شود. برای کنار آمدن با سرعت روزافزون و تغییرات زندگی مدرن، افراد نیاز به مهارت های زندگی جدید مانند توانایی برای مقابله با استرس و ناامیدی دارند؛ همچین مهارت های اجتماعی یکی از عوامل مهم در ایجاد فرصت های رشد و توسعه و تعالی فرد در جامعه محسوب می شود. بهره مندی از شاخص مهارت های اجتماعی در زندگی در گروه ها و اقشار مختلف جامعه از جمله نوجوانان و جوانان به عنوان پیشروان توسعه رویکردی است که موجب بهبود کیفیت زندگی، رفاه و رضایت از زندگی می شود. با توجه به نقش سازنده نوجوانان و بویژه جوانان در جامعه، توجه به این قشر از جامعه از اهمیت بسزایی برخوردار است.

*بهترین سن یادگیری مهارت های اجتماعی چه سنی است؟ چگونه می توانیم این مهارت را در بین کودکان، نوجوانان و جوانان ارتقا دهیم؟

مهارت های اجتماعی از طریق آموزش و تمرین در هر سنی قابل یادگیری و افزایش است.

به نظربنده این مهارت ها باید از دوران دبستان شروع شود و به نوعی در مدرسه و سربازی و دانشگاه و حتی مراحل بعدی زندگی در اجتماع، بصورت مداوم آموزش و بازآموزی شوند اما متاسفانه هم به دلیل ناآگاهی والدین از اصول فرزندپروری و هم اهمیت ندادن به این جنبه بسیار مهم آموزشی از سنین کودکی، این مهارت ها از کودکی در وجود کودکان نهادینه نمی شود و امکان یادگیری آسان آنها در کودکی از بین می رود.

متاسفانه در آموزش و پرورش ما هم بیشترین تمرکز بر قسمت آموزش و کسب مهارت های ابزاری و شناختی (سواد) است تا ابعاد دیگر پرورش روانی و اجتماعی مثل آموزش مهارت های اجتماعی با افزایش دانش تئوری و نیز انجام تکراری و مداوم یک عمل، مهارت و تسلط ما در آن زمینه روز به روز در بیشتر موارد بهینه و مطلوب می شود.

بنابراین آموزش مهارت های زندگی باید به طور مستمر در طول زندگی برای نهادینه کردن دانش تئوری به صورت تجربه زندگی عملی ادامه داشته باشد. متاسفانه در خانواده ها، مدارس، دوران سربازی و حتی در دانشگاه و رسانه ها و اجتماع ما آموزش مهارت های اجتماعی جدی گرفته نمی شود در صورتی که با گذراندن واحدها و دروسی که به جز پاس کردن و فراموشی آن بعد امتحان به دلیل وجود نداشتن نیاز کاربردی آن در علم یا اجتماع (مدرسه و دانشگاه)، گذراندن زمان زیادی در امور خدماتی بدون ارتقای شخصیت با آموزش مهارت های اجتماعی، عدم بررسی کارشناسی مرتب در برنامه های رسانه ای و بی توجهی به یکی از مهم ترین ابعاد آموزش فرهنگی (رسانه) فرصتی برای یادگیری فرزندان این مرز و بوم در این خصوص باقی نمی ماند و استرس های زندگی می تواند به جای مدیریت شدن، با سوق دادن فرد به سمت رفتارهای پرخطر، بنیان خانواده و اجتماع را به شدت تحت تاثیر قرار دهد.

*ضعف در مهارت های اجتماعی باعث بروز چه نوع مشکلات و آسیب هایی در دوره های سنی مختلف خواهند شد؟

ضعف در مهارت های اجتماعی منجر به فقدان سلامت رفتاری و اجتماعی مناسب در دوران بزرگسالی خواهد بود.

ضعف در مهارت های اجتماعی، افراد را در مقابله با مشکلات آسیب پذیرتر می کند به طوری که فقدان یا ضعف مهارت های اجتماعی در گرایش به انحرافات اجتماعی مثل مصرف مواد مخدر مؤثر است. در واقع افراد بسیاری پس از قرار گرفتن در موقعیت های دشوار مانند ناکامی های تحصیلی، شغلی، نداشتن امنیت در خانواده، به دلیل نداشتن مهارت های اجتماعی مقابله با فشار روانی و مهارت های حل مسئله، برای مقابله با فشارها و هیجانات منفی به مصرف مواد اعتیادآور روی می آورند.

*متولی آموزش این مهارت چه سازمان یا نهادی است؟ به نظر می رسد جای درسی با عنوان آموزش مهارت های اجتماعی به صورت عملی و مطلوب در میان کتب درسی مدارس و دانشگاهی خالی باشد، شما به عنوان یک جامعه شناس چه پیشنهادی برای پر کردن این خلا دارید؟

در کنار نهاد خانواده، آموزش و پرورش که از مهم ترین نهادهای اجتماعی است که در واقع کیفیت فعالیت سایر نهادهای اجتماعی، تا اندازه ی زیادی بستگی به چگونگی عملکرد در این نهاد دارد، متولی اصلی آموزش مهارت های اجتماعی می باشد. همانطور که می دانیم اجتماعی شدن فرایندی است که در آن هنجارها، مهارت ها، انگیزه ها، نگرش ها و رفتارهای فرد شکل می گیرد تا ایفای نقش کنونی و آتی او در جامعه، مناسب و مطلوب شناخته شود. در این فرایند اکتساب و به کارگیری مهارت های اجتماعی و چگونگی برقراری ارتباط و تعامل با دیگران، یکی از مؤلفه های اصلی رشد اجتماعی، به خصوص در نوجوانان محسوب می شود. بنابراین دانش آموزی که مهارت های اجتماعی لازم را کسب کرده باشد، می تواند به خوبی با محیطش سازش کند و یا این که می تواند از طریق برقرار کردن ارتباط با دیگران، از موقعیت های تعارض آمیز کلامی و فیزیکی اجتناب کند، رفتارهایش منجر به پیامدهای مثبت روانی- اجتماعی، نظیر پذیرش توسط همسالان و رابطه مؤثر با دیگران می شود.

براین اساس، هدف اساسی هر نظام آموزشی باید این باشد که مهارت های اجتماعی لازم در زندگی روزمره را به افراد آموزش دهد تا بتواند به عنوان عضوی کارآمد، نقش مفیدی را در جامعه ایفا نماید. در این راستا به نظرم مهمترین وظیفه مدارس، تدارک تجارب کیفی برای دانش آموزان، ایجاد علاقه و درگیر شدن در تکلیف و رشد مهارت های اجتماعی و دانش آنان است. از آنجا که نظام آموزشی در کشور ما متمرکز است، کتاب درسی جزء مهمترین منابع و مراجع یادگیری مهارت های اجتماعی به شمار می آید و به خصوص در دوره ابتدایی نقش ویژه ای دارد. بنابراین برنامه درسی و محتوای آن بهترین ابزار برای تحقق یافتن تعهد اجتماعی نوجوانان و جوانان، ایجاد روحیه مدنی و جامعه پذیر ساختن آنان است.

در آخر پیشنهاد می شود که با بازنگری و بازاندیشی در ابعاد و عناصر برنامه های آموزشی و درسی موجود، میزان توجه به مهارت های اجتماعی را افزایش داده و محتوای کتاب درسی به نحوی تدوین شود که مهارت های اجتماعی و زندگی را بتوان به صورت عملی در کلاس آموزش داد.

*گفت و گو: ظریفه احمدی