ریاست اقلیم که عالی ترین مقام سیاسی رسمی در اقلیم کردستان عراق محسوب می شود به دنبال قانون شماره یک سال 2019 در تاریخ 18 اردیبهشت سال 1398 پارلمان اقلیم کردستان عراق قانون تعلیق نهاد ریاست را الغا و نهاد ریاست اقلیم را احیاء نموده و همچنین نحوه انتخاب رئیس توسط پارلمان را مشخص کرد. بیست روز پس از این مصوبه پارلمان که با حضور 89 نماینده تصویب شد، نچیروان بارزانی نخست وزیر اقلیم کردستان توانست 68 رأی از مجموع 111 نماینده پارلمان کسب کند و به عنوان دومین رئیس اقلیم کردستان انتخاب شود. اما در این بین چند چالش اساسی پیش روی رئیس جدید اقلیم کردستان وجود دارد که در این یادداشت، شرایط کنونی و دورنمایی از وضعیت محتمل اقلیم کردستان عراق در دوران او ارائه می‌شود.

چشم انداز چالش‌ها

1 - چالش ساختاری: وجود نهاد نخست وزیری با اختیارات گسترده یکی از ظرفیت‌های ایجاد چالش و تداخل این دو نهاد با یکدیگر در اقلیم کردستان عراق است. اما با این حال عطف به هماهنگی حاضر بین نچیروان بارزانی و مسرور بارزانی(کاندیدای نخست وزیری اقلیم) همانند ادوار پیشین که هماهنگی بین مسعود بارزانی و نچیروان بارزانی صورت می گرفت پیش بینی بر این است این چالش ساختاری در سطح بالایی ظاهر نشود و در نهایت به جابه جایی چند کارگزار در این حکومت ختم شود. بنابراین چالش ساختاری در سایه توافق کارگزاران جلوه نخواهد کرد. همچنین علی رغم برخی از تحلیل‌ها مبنی بر اختلاف نچیروان بارزانی و مسرور بارزانی بر سر ریاست شورای امنیت کردستان که تاکنون در دست مسرور بارزانی بوده و از این پس ذیل اختیارات نچیروان بارزانی قرار می گیرد. تحلیل بر این است که در خصوص این مسئله به صورت داخلی نه حتی در حزب دموکرات کردستان بلکه بین سه شخص مسعود بارزانی، نچیروان و مسرور بارزانی توافق حاصل شده است و احیای نهاد ریاست و اختیاراتش یکی از نمودهای این توافق می تواند باشد. اما آنچه می تواند چالش ساختاری ریاست اقلیم کردستان عراق نام نهاد این است که هم رئیس اقلیم و هم نخست وزیر هر دو از سوی پارلمان برگزیده می شوند و با توجه به اینکه اختیارات و تکالیف رئیس اقلیم براساس قانون سال 2005 یعنی زمانی که رئیس مستقیما از سوی مردم برگزیده می شد قرار دارد اما هم اینک صرف شیوه انتخاب وی تغییر کرده است ولی تغییری در امکان پاسخگویی در قبال هیچ نهاد و شخصی مشخص نشده است و یکی از موارد چالش برانگیز تداخل ساختاری است که اقلیم کردستان را می تواند به حالت قفل شدگی سیاسی برساند. بنابراین برخلاف مسعود بارزانی که دو دوره به صورت مستقیم از سوی اکثریت مردمان اقلیم برگزیده شد و دارای مشروعیت سیاسی و اجتماعی کاریزمای شخصی بیشتری بود احتمال برجسته شدن این چالش در دروان نچیروان بارزانی بیشتر است.

2 - چالش اربیل - سلیمانیه: نچیروان بارزانی توانست 68 رأی از 81 نماینده حاضر در پارلمان را کسب کند. اما بایکوت نشست انتخاب رئیس اقلیم توسط اعضای اتحادیه میهنی(حزب جلال طالبانی)، نسل نو، اتحاد اسلامی و جماعت اسلامی یک چالش جدی به حساب می‌آید. ساختار سیاسی در اقلیم به نحوی است که هنوز از دو منطقه زرد و سبز برای توصیف دو قلمرو نام برده می‌شود. دو ناحیه‌ای که به ترتیب همواره قلمرو حزب دموکرات کردستان( موسوم به پارتی) و اتحادیه میهنی(یکتی) بوده اند. بنابراین تأسیس نهادهای مدرن و بنیانگذاری ساختارهای نوین مانع از این نشده است که این قلمروها کاملا یکی شوند. همچنان منطقه سبز سلیمانیه دستگاه اطلاعات خودش و لشکر پیشمرگان خودش را دارد و اربیل و دهوک هم دستگاه اداری، نظامی و اطلاعاتی خودش را داراست. در چنین وضعیتی اکثریت پارلمانی یا کسب آرای بیشتر از مردم نمی تواند مفید باشد چراکه دموکراسی در سایه اقتدارگرایی قرار دارد و جز ائتلاف و مدلی از دموکراسی انجمنی که در صحنه کلان میدان سیاسی عراق هم شاهد آنیم نمی تواند کارا باشد. بنابراین اگر چه ائتلاف بارزانی روی کاغذ حائز اکثریت آراست ولی در میدان عمل چنین چیزی چالش برانگیز است و حتی اقلیم را به سمت دو اداره‌ای شدن(سلیمانیه-اربیل) می‌برد. با اطلاع از این واقعیت بود که انتخاب هیأت حاکمه جدید اقلیم هشت ماه به تعویق افتاد و در نتیجه آن حزب دموکرات(حزب بارزانی) با اتحادیه میهنی و حزب جنبش تغییر توافقنامه سیاسی جداگانه امضاء کرد و با اعطای بخشی از سهمیه کابینه به این احزاب حتی بیشتر از استحقاق آرای شان توانست شرایط را برای انتخاب هیأت حاکمه جدید هموار کند. اما از یک سو در واپسین ساعات منتهی به انتخاب رئیس اقلیم، اتحادیه میهنی(یکیتی) اعلام کرد که براساس توافقنامه سیاسی مادامیکه اعضای فراکسیون پارتی در شورای استانداری کرکوک در جلسات این شورا شرکت نکنند و به گزینه اتحادیه میهنی برای استانداری کرکوک رأی ندهند، نشست انتخاب رئیس اقلیم تحریم می شود. از سوی دیگر پارتی اعلام کرد که به توافق قبلی برای استانداری فریدون عبدالقادر در کرکوک پایبند است ولی یکیتی سه گزینه جدید اعلام کرده است که نقض توافقنامه به حساب می آید. با این که اکنون که نچیروان بارزانی در یک پروسه دموکراتیک رأی آورده است و نوزدهم خردادماه در سالن سعد به صورت رسمی سوگند یاد می کند و ریاست اقلیم را برعهده می گیرد آیا از سوی منطقه سبز پذیرفته می شود و یا ریاستش صرفا محدود به منطقه زرد می ماند؟ واقعیت این است که حتی در صورت رأی دادن یکیتی هم نچیروان بارزانی رئیس منطقه سبز نمی شد چراکه به دلایل پیش گفته شده براساس شکاف های سیاسی، اجتماعی، گویشی و ساختارهای موازی و رقابت‌های شخصی و حزبی، کلیت واحدی بنام اقلیم کردستان عراق ملموس نیست و سایه منطقه زرد و سبز بر آن مشهود است. اما در صورت تداوم شرایط حاضر و تعمیق اختلافات سیاسی در اقلیم، احتمال بروز قفل شدگی سیاسی و اقتصادی در حکومت اقلیم وجود دارد. چراکه علاوه بر ژئوپلیتیک شکننده اقلیم کردستان عراق و محصوریت در بیرون، در درون هم محذوریت‌های بسیاری دارد و گسست‌های سیاسی آن عمیق و گسل‌های اجتماعی آن فعال است.

3 - چالش اربیل - بغداد: از سال 2014 که بودجه اقلیم کردستان از سوی دولت عراق قطع شد و نهایتاً در پی توافقات نچیروان بارزانی با دولت مرکزی عراق در سال 2018 سهم اقلیم از بودجه عمومی 67/12 درصد شد همچنان بودجه و نفت یکی از محورهای چالش برانگیز روابط بغداد و اربیل به شمار می آید. همچنین در تدوین قانون بودجه 2019 نیز سهم اقلیم با وجود اعتراضات کُردها، بازهمان 12 درصد تعیین شد. پرداخت حقوق و بودجه منوط به تحویل روزانه 250هزار بشکه نفت به بغداد شد که عدم تحویل آن به دلیل اختلافاتی نظیر عدم پرداخت تعهدات مالی به شرکت‌های اکتشاف و استخراج نفت در اقلیم می تواند دوباره اقلیم را با بحران اقتصادی مواجه کند مناقشه اجرایی نشدن توافقات بغداد-اربیل پبرامون تحویل نفت و تخصیص بودجه و تحویل حقوق‌ها یکی از ملموس ترین چالش‌های دوران ریاست نچیروان بارزانی بر اقلیم کردستان پس از پایان سال 2019 میلادی و تدوین لایحه جدید بودجه خواهد بود. گرچه عادل عبدالمهدی در آخرین مذاکرات سیاسی واریز حقوق کارکنان را به تحویل نفت مشروط نکرده است اما این وضعیت با فشار پارلمان عراق بر وی می تواند تغییر کند. فراتر از مسئله بودجه اقلیم کردستان آنچه که به چشم اسفندیار روابط بغداد-اربیل تبدیل شده، مسئله استان کرکوک و مناطق مشمول ماده 140 قانون اساسی عراق است. پیش بینی می شود در دوران ریاست نچیروان بارزانی بر اقلیم با توجه به فقدان تفاهم جدی با حزب اتحادیه میهنی درباره کرکوک و بروز تنش‌های قومی اخیر در کرکوک و عدم تفاهم و توافق با دولت مرکزی عراق در خصوص مناطق مورد مناقشه، این مسئله نیز یکی از چالش‌های اساسی باشد.

4 - چالش با همسایگان: حضور احزاب معاند دولت ایران و ترکیه در اقلیم کردستان عراق و حملات این احزاب علیه نیروهای نظامی و امنیتی کشورهای مذکور و تهدیدزایی در نواحی مرزی یکی از چالش‌های مانای رؤسای اقلیم کردستان است که نچیروان بارزانی هم از آن بی نصیب نخواهد بود. عطف به رخدادهای بهمن ماه 1397 در بخش شیلادزی در مقابل پایگان نظامی ترکیه و اعتراض طرفداران پ.ک.ک و برخورد حکومت اقلیم کردستان عراق با آنان و مواضع صریح نچیروان بارزانی مبنی بر اینکه جایی که ایستاده حکومت اقلیم کردستان عراق است و او صرفاً مسئول کردهای عراق است. بنابراین از احزاب حاضر در خاک اقلیم خواست براساس قاعده میهمانی، آنان را در رعایت حس همجواری با همسایگان یاری کنند و اقلیم را وارد درگیری‌های شان نکنند. این موضع گرچه موجب اعتراض طرفداران این احزاب شده و موجی از انتقادات را خطاب به بارزانی به راه انداخت اما نشان داد رویکرد بارزانی به مسائل کردها در منطقه و خصوصا وضعیت احزاب معاند دولتین ایران و ترکیه چگونه است. همچنین عطف به تجربه تنش زدایی شخص نچیروان بارزانی با همسایگان در دوران پسارفراندوم پیش بینی می شود چالش با همسایگان کمتر متوجه او باشد و بتواند بر رویه پیشین اقدام کند مگر اینکه از سوی رقبای داخلی وضعیت جدیدی به او تحمیل شود.

نتیجه

نچیروان بارزانی 53 ساله که برادرزاده و داماد رئیس پیشین اقلیم کردستان عراق مسعود بارزانی است، پر واضح است براساس ابهامات قانونی و ساختاری با چالش‌‌های ساختاری مربوط به نهاد ریاست اقلیم روبرو خواهد بود. علاوه بر این بعید می نماید با حضور مسعود بارزانی، نچیروان بارزانی شخصیت اول اقلیم کردستان عراق شود و به نظر می رسد خود او نیز ضرورت‌ها، محدودویت‌ها و شرایط سیاست‌ورزی و حکومتداری در اقلیم کردستان را به پشتوانه تجربه شانزده سال نخست وزیری درک می‌کند و بنابراین بعید است وارد چالش درونی با رهبر حزب دموکرات شود. اما در خصوص سه چالش دیگر وضعیت متفاوت خواهد بود. اختلاف‌ با احزاب قدرتمند خصوصا حزب اتحادیه میهنی و مناقشه با دولت مرکزی عراق و چالش با همسایگان از جمله معضلات سابقه داری هستند که به دوران ریاست نچیروان بارزانی هم کشیده می‌شوند. عطف به قدرت رایزنی وی در عرصه داخلی و خارجی، گذار از چالش‌هایی نظیر اختلافات با دولت کنونی بغداد و همسایگان محتمل است اما ایجاد نارضایتی در داخل و دو پارگی اقلیم کماکان از چالش‌های احتمالی دوران نچیروان بارزانی خواهد بود.

* پژوهشگر مسائل کردها