سال هاست هشدار داده می شود که ایران در حال ورود به یک مرحله جدید اقلیمی است که چشم انداز آن را به کلی دگرگون خواهد کرد. کاهش منابع آبی که بخش اعظم آن به دلیل برداشت بی رویه از منابع آبی و بخشی از آن به دلیل تغییر اقلیم رخ داده، وضعیت آبی در کشور را بسیار ناپایدار کرده و موجب شده نگرانی از کاهش ذخایر آبی و نگرانی از تأثیرات پایدار و بلندمدت کم آبی بر زیست بوم ایران، به نگرانی در مورد تأمین آب روزمره حتی در کلانشهرها تبدیل شود و نگرانی بلندمدت درباره تنش آبی، به نگرانی کوتاه مدت در مورد مضیقه تأمین آب حتی در زمینه آب مصرفی و روزانه، تبدیل شود.
واقعیت این است که همان گونه که بارها تأکید شده، چالش و مضیقه کم آبی، نه تنها زندگی وابسته به آب را با دشواری و چالش های جدی مواجه خواهد کرد، بلکه این مضیقه روز به روز عرصه های بیشتری از زندگی و حیات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، امنیتی و سراسر زیست بوم ایران را فرا می گیرد و به تدریج محدودیت ها و نابسامانیهای جدیدی ایجاد خواهد کرد که کنار آمدن و کاهش اثرات منفی و پیامدهای ناگوار آن باید جزو اولویت های اصلی برنامه ریزی در کشور باشد.
گاهی برای نشان دادن وخامت شرایط و پیامدهای ناشی از خشکیدگی سرزمینی و کاهش مستمر و مزمن ذخایر آب و ناتوانی طبیعت از جبران کمبود مزمن منابع و ذخایر آبی کشور و برای نشان دادن شرایط نگران کننده ای که در انتظار کشور است، گفته می شود ایران در ۲۰ سال آینده به یک بیابان خشک که در آن هیچ جنبنده ای ساکن نخواهد بود، تبدیل خواهد شد، یا گاهی گفته می شود تا فلان سال در آینده ۵۰ میلیون ایرانی مهاجرت خواهند کرد. اما واقعیت این است که اینها پیش بینی ها و تحلیل های واقع بینانه ای از آینده نیستند. البته که به دلیل کم آبی شرایط بدخیمی در انتظار ایران است، که این بدخیمی با ناتوانی از تأمین آب روزانه همین حالا هم آغاز شده، اما این پیش بینی ها در مورد مهاجرت میلیون ها نفر از ایران به دلیل کم آبی، بر اساس تصوری منبعث از دوران گردآوری و شکار عنوان می شود که تصور می کند با کاهش امکانات زیستی و اقلیمی، مردمان یک سرزمین می توانند به جایی مناسب تر، زایاترو بارآورتر کوچ کنند.
اما این تصور واقعیت ندارد. مردم ایران باید همین جا زندگی کنند؛ چه آبی باشد و چه نباشد. همان گونه که مردم سومالی و اتیوپی و چاد، وقتی خشکسالی تمامی ساحت های زیست اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و امنیتی آنان را درنوردید، نتوانستند مهاجرت کنند و مانند اجداد باستانی شان به جایی پرآب کوچ کنند. مردم ایران هم با وجود چشم انداز نامناسب اقلیمی و در پی آن چشم انداز نگران کننده اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که در صورت تغییر نکردن در روندها و مدیریت منابع آبی و مدیریت مصرف در تمامی سطوح خرد و کلان پیش روی آنان است، قادر به کوچ گسترده سرزمینی نیستند. در صورت تغییر نکردن در حکمرانی آبی و تداوم روند فعلی در مصرف و مدیریت منابع آبی، چشم اندازی که در انتظار مردم ایران است، ماندن و زیستن در این خشکیدگی فراگیر و بی آبی فرساینده است.
پس راه حل چیست؟ و در مقابل این وضعیت وخیم که در انتظار ساکنان فلات ایران است، چه باید کرد؟
آیا ریاضت آبی یک شعار است یا یک راهبرد مدیریتی و مشی رفتاری؟
راهبرد ریاضت آبی، هم به عنوان یک راهبرد مدیریتی در حوزه حکمرانی در سطح کلان و هم به عنوان یک مشی رفتاری در سطح میانی و خرد با این هدف مطرح شد که از فرصت فراهم شده به واسطه ترمیم نسبی اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی، برای عملیاتی کردن اقدامات سختگیرانه در حکمرانی آبی- چه سطح خرد و چه سطح کلان- استفاده شود. اما هر دولتی اعمال برنامه های سختگیرانه و ریاضت محورانه در حوزه حکمرانی آبی را به وقتی دیرتر و دیگر موکول کرد و چالش کم آبی روز به روز حوزه های بیشتری را درنوردید تا امروز که به حوزه مصرف خانگی رسیده و چاره ریاضت آبی را نه به عنوان یک انتخاب، بلکه به عنوان یک الزام پیش روی مردم و نظام حکمرانی قرار داده است.
ریاضت آبی، تاب آوری و انطباق با کم آبی؛ سه راهبرد کلیدی برای حکمرانی آب هستند که در پیوند با یکدیگر می توانند حکمرانی مناسب آبی را رقم بزنند و اجرای هریک از این راهبردها بدون پیوند با دو مقوله دیگر عملاً حکمرانی آبی را ابتر می گذارد و به نتیجه برنامه ریزی شده منجر نمی شود.
در واقع ریاضت آبی روی دیگر انطباق با کم آبی است، یعنی برنامه ها و راهبردهایی که با هدف ارتقای تاب آوری و به منظور انطباق با کم آبی در سطوح سه گانه خرد، میانی و کلان مطرح می شوند، به میانجی گری راهبرد ریاضت آبی قابل اجرایی و عملیاتی شدن هستند.
برنامه ریاضت آبی همچون برنامه جامع انطباق با کم آبی، به منظور اثربخشی بیشتر در سه سطح قابل تعریف و عملیاتی شدن است:
الف- سطح کلان: تدوین سیاست های سختگیرانه و ریاضت محور در حوزه سیاست گذاری کلان
ب- سطح میانی: تدوین سیاست های سختگیرانه و ریاضت محور در حوزه مدیریت شهری
ج- سطح خرد: تدوین سیاست های سختگیرانه و ریاضت محور در حوزه سبک زندگی
اما سوال مهم این است که این برنامه جامع ریاضت آبی که به منظور ارتقای تاب آوری و به عنوان یکی از راهبردهای انطباق با کم آبی مطرح می شود چه مختصاتی دارد و چگونه می توان آن را عملیاتی کرد؟
آب مجازی
وقتی صحبت از آب به میان می آید، و نگرانی از آبی که به هدر می رود، مصرف می شود یا روز به روز در حال کاهش است، توجه همه معطوف می شود به همین آبی که از شیرهای آب جاری است، یا در کشتزارهای سنتی غرقابی کشور در مسیر کرت ها و لابه لای ردیف های کشت گوجه فرنگی و هندوانه و خیار روان است.
اما واقعیت غیر از این است. مصرف آب، فقط محدود به آب مستقیمی که برای کشاورزی یا مصرف شهری مورد استفاده قرار می گیرد، نیست. توسعه دانش فنی در حوزه آب، مفاهیم جدیدی را وارد گفتمان آب کرده، که یکی از آن ها مفهوم «آب مجازی» است، که به ویژه در شرایط کم آبی، به شدت بر مزیت نسبی تولید یک محصول تأثیر می گذارد. دانش جدید مدیریت آب می گوید برای فهم میزان مصرف روزانه آب در حوزه های مختلف مصرف شهری، صنعت، تجارت و تولید و تعیین مزیت نسبی تولید و مصرف محصولات و در یک کلام تدوین شاخص های دقیق برای حکمرانی آبی، اندازه گیری و توجه به میزان آبی که به طور مستقیم مصرف می شود کافی نیست و فاصله معناداری با میزان آب واقعی دارد که برای تولید هر محصول یا ارائه خدمات، مصرف شده است. در واقع مصرف آب، فقط به آب مستقیمی که برای کشاورزی، صنعت، تجارت یا مصرف شهری مورد استفاده قرار می گیرد، محدود نمی شود. بنابراین به منظور بهینه سازی مصرف و مدیریت منابع آبی، چه در تدوین برنامه جامع انطباق با کم آبی و چه در تدوین برنامه ریاضت محور آبی، برنامه حکمرانی آبی نه فقط براساس مصرف مستقیم آب، بلکه براساس میزان مصرف آب مجازی قابل برنامه ریزی است.
آب مجازی چیست؟
آب مجازی عبارت است از مقدار آب مورد نیاز برای تولید کامل یک کالا یا یک فرآورده کشاورزی و معادل است با جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید.
مثلاً برای تولید یک عدد گوجه فرنگی با اندازه متوسط، ۱۳ لیتر و برای تولید یک لیوان شیر حدود ۲۰۰ لیتر و برای تولید یک شلوار جین، نزدیک به ۱۱ هزار لیتر آب مصرف می شود. میزان آب مجازی برای تولید ۱۰۰ گرم نان، حدود ۱۳۰ لیتر و هر کیلوگرم برنج حدود سه هزار لیتر آب است. بنابراین، به عنوان نمونه، با دور ریختن ۱۰۰ گرم نان، در حدود ۱۳۰ لیتر آب، و با دور ریختن یک کیلوگرم برنج، در حدود سه هزار لیتر آب هدر خواهد رفت. در واقع دور ریختن هرگونه ماده مصرفی، با لحاظ اهمیت آب مجازی، هدر دادن آب محسوب می شود. این نکته وقتی اهمیت بیشتری می یابد که توجه کنیم مواد مورد استفاده انسان، فقط به خوراکی ها محدود نمی شود و نابودی و از چرخه خارج شدن کالاهای غیرخوراکی مثل یک ورق کاغذ یا یک شلوار جین هم در واقع هدررفت آب محسوب می شود، یا مثلاً با ورود یک تن سیب درختی به کشور، حدود ۷۰۰ هزار لیتر آب مجازی وارد کشور می شود و برعکس با خروج هر تن سیب درختی از کشور در واقع ۷۰۰ هزار لیتر آب از کشور خارج می شود.
بنابراین وقتی صحبت از ریاضت آبی به میان می آید، باید توجه داشت که ریاضت آبی نه صرفاً به مصرف خانگی و سطح خرد محدود می شود و نه اینکه صرفاً به معنی کاهش مصرف مستقیم آب است. برنامه جامع ریاضت آبی، برنامه ای است که اول، از مصرف خانگی تا مصرف تجاری، صنعتی، کشاورزی را دربر می‌گیرد و به یک معنا ریاضت آبی باید هم در سطح خرد و هم سطح میانی و هم سطح کلان برنامه ریزی و حکمرانی آب اعمال شود و دوم نه تنها در مصرف مستقیم آب، بلکه بر مصرف آب پنهان مجازی هم باید ریاضت آبی در پیش گرفته شود. از این رو ریاضت آبی نه تنها به معنی کم مصرف کردن آب نیست، بلکه فقط شامل مصرف کنندگان خانگی هم نمی شود و بیش از مصرف خانگی، ریاضت آبی باید بر سیاست گذاری ها و حکمرانی آبی اعمال شود و این سیاست های کلان حاکمیت در حوزه کشاورزی، صنعت، تجارت و... هستند که باید ریاضت آبی در پیش گیرند.
مشی ریاضت محور در سطح خُرد و شهروندی
در یک برنامه ریاضت محور آبی، سبک زندگی باید متأثر از میزان آب مجازی محصولات باشد. انتخاب این سبک زندگی در دو بُعد ساده، شامل الگوی مصرف و الگوی غذایی می شود. بر این اساس، می توان از مصرف کالاهایی که غیرضروری تر هستند اجتناب کرد و کالاهایی را که برای تولید آن ها آب فراوانی مصرف شده با محصولاتی جایگزین کرد که آب مجازی کمتری در فرآیند تولید آن ها به کار رفته است. دور ریختن یک کالا، فقط به معنای خارج کردن آن کالا از چرخه استفاده نیست، بلکه در واقع دور ریختن آب هم هست. تغییر بعضی از گزینه ها در الگوی غذایی روزانه، یکی دیگر از مواردی است که در صورت داشتن اطلاعات درباره آب مجازی، این امکان را برای مردم عادی فراهم خواهد کرد تا میزان مصرف آب خود را در سطحی بسیار وسیع کاهش دهند و به حداقل برسانند. مثلاً اگر یک خانواده چهار نفره، یک شلوار جین را یک سال دیرتر روانه سطل زباله کنند یا نیمی از مصرف گوشت گاو یا گوسفند خانواده را با گوشت مرغ جایگزین کنند، در هر سال حدود ۸۰۰ هزار لیتر آب مجازی کمتر مصرف کرده اند.
مشی ریاضت محور در سطح کلان و سیاست گذاری ریاضت آبی بیش از سطح خرد و خانگی باید در سطح کلان و سیاست گذاری اجرا و عملیاتی شود. در صورت اعمال ریاضت آبی در حوزه سیاست گذاری کلان کشور، حوزه سیاست گذاری مجاب خواهد شد تا به شکل سخت گیرانه ای صنایعی را که در توسعه و بقای آن ها آب پنهان فراوانی مصرف می شود با صنایع یا خدماتی عوض کند که نه تنها آب قابل توجهی در کشور ذخیره کند، بلکه از هدررفت آب هم جلوگیری کنند. در یک حکمرانی ریاضت جویانه آبی، سیاست گذاری ها بیشتر به سمت واردات آب مجازی متمرکز خواهند شد تا صادرات آب مجازی. دو نکته را فراموش نکنیم:
در برنامه ریاضت آبی، کاهش مصرف آب شهری همان قدر اهمیت دارد که باز تعریف برنامه های بلند مدت صنعتی کشور.
نمی توان ریاضت آبی را در کاهش مصرف خانگی خلاصه کرد و سیاست های در حال اجرا در حوزه صنعت را نادیده گرفت. با لحاظ اهمیت آب مجازی، می توان با مداخله دادن آن در سطح تصمیم گیری و سیاست گذاری و با دگرگونی در سیاست های واردات و صادرات کالا، کشاورزی و صنعت، بازنگری جامع در سیاست های کلان در حوزه تجارت و صنعت، سیاست های سخت گیرانه و ریاضت جویانه تجارت، کشاورزی، صنعت را اجرایی و عملیاتی کرد.
فراموش نکنیم، برنامه ریاضت سخت گیرانه و ریاضت جویانه آب را باید به شکل سخت گیرانه ای در حوزه کلان حکمرانی آب، در حوزه صنعت، کشاورزی، بازرگانی و دیگر حوزه های کلان حکمرانی اعمال کنیم؛ گرچه برنامه های سخت گیرانه و ریاضت جویانه آبی باید از خانه آغاز شود. /
* برگرفته از هفته نامه تجارت فردا
نظر شما