به گزارش کرد پرس، به نقل از سازندگی؛ با وجود اینکه در سال‌های اخیر تبلیغات گسترده‌ای در ارتباط با احیای دریاچه ارومیه انجام شد، اما گزارش‌ها حاکی از آن است که نفس‌های این دریاچه محبوب شمال غرب کشور به شکلی جدی به شماره افتاده است. تصویری که دو روز پیش وب‌سایت روزنامه اطلاعات و سایت‌های متعدد خبری منتشر کردند، دریاچه‌ای کاملاً خشک را نشان می‌دهد. شرایط فاجعه‌بار این دریاچه سبب شد برخی از تشکل‌های استانی نیز به این موضوع واکنش نشان دهند به طوری که خانه توسعه آذربایجان در بیانیه‌ای با اشاره به وضعیت اسفناک دریاچه ارومیه و نگرانی عمیق ساکنان محلی خواستار اعلام وضعیت فوق‌العاده از سوی دولت و رسیدگی فوری برای جلوگیری از مرگ این دریاچه شد.
جشن افزایش برداشت گوجه‌فرنگی
دریاچه‌ای که احداث سدهای متعدد و بزرگراهی از وسط آن و نیز هزاران چاه غیرمجاز در گستره آبخوان، آن را به نابودی کشاند. این در حالی است که چندی پیش عیسی کلانتری، رئیس سابق سازمان محیط زیست گفته بود که «در دریاچه ارومیه دیگر آبی به آن صورت وجود ندارد. تا جایی که من اطلاع دارم، غلظت نمک در آن قسمتی هم که آب هست به بالای ۵۰ درصد رسیده است». همچنین به گفته سلمان ذاکر، نماینده ارومیه در مجلس، آب دریاچه ارومیه به کمترین حد خود رسیده است. او گفت: «در طول سه سال گذشته ۱۳۰۰ میلیارد هزینه شده تا وقتی که پروژه‌های انجام شده به نتیجه برسد». همه این خبرها در حالی منتشر می‌شوند که مدیران جهاد کشاورزی آذربایجان غربی، جشن افزایش برداشت گوجه‌فرنگی گرفتند. افزایش برداشت و سطح زیر کشت این محصول آب‌بر تنها یکی از سیاست‌های بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه است و حجم قابل توجهی از آب رودخانه‌هایی که باید به دریاچه ارومیه بریزد، صرف کاشت آبی غله و چغندر قند می‌شود.
دبیر کنونی ستاد احیای دریاچه ارومیه در حالی که چشم‌انتظار تحقق پیش‌بینی بارش‌های بالاتر از نرم پاییز است به خبرگزاری فارس گفت: «توقع نداریم در کوتاه‌مدت، کشاورزان کشت محصولات پرآب‌بر را متوقف کنند ولی انتظار داریم که همکاری بیشتری برای احیای دریاچه به تدریج با کشت جایگزین با خادمان خود در کارگروه نجات دریاچه داشته باشند». کشاورزان حوضه آبریز دریاچه ارومیه در حالی همچنان به شیوه گذشته مشغول کارند که کشاورزان اصفهان همه مدت سال، زاینده‌رود خشک را نظاره‌گرند و در حالی که مدت‌هاست تالاب گاوخونی خشک شده و امیدی به احیای آن نیست، ناگزیر از پذیرش روش‌های سختگیرانه کشاورزی شده‌اند. در پایان سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ ستاد کنونی احیای دریاچه ارومیه از اعلام سطح تراز اکولوژیک آن، که معیار سنجش وضعیت این اکوسیستم مهم کشور است، خودداری کرده است. تنها در میان اطلاعاتی که از یک مصاحبه تلویزیونی استخراج شده، مشخص شده در نیمه مرداد امسال تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه ۱۲۶۹/۹۸ بوده است.
ضرورت تغییر الگوی کشت
کارشناسان معتقدند، دولت می‌تواند با استفاده از تجربه کشاورزان اصفهان راهکار موثرتری نسبت به آنکه چشم‌انتظار بارش‌های پاییزی باشند به کار بگیرند و دست‌کم ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب را روانه دریاچه ارومیه کنند. کاری که حسن روحانی از انجام آن با پس کشید حال پرسش این است که آیا دولت سیزدهم توان آن دارد که از کشاورزان بخواهد با دریافت خسارت، بگذارند دریاچه ارومیه نفسی تازه کند؟
عیسی کلانتری در گفت‌وگویی که با «اکو ایران» انجام داده به یکی از بندهای مصوبه ۸ تیر ۱۳۹۳ هیات دولت وقت اشاره کرده و گفت: «۳ ماه بعد از این مصوبه بر اثر فشار نماینده‌های مجلس به آقای روحانی، ایشان با مسئولیت خودش بند مربوط به نکاشت در یکی از حوضه‌های آبریز دریاچه ارومیه را لغو کرد و گفت شما ۲۶ بند دیگر را به اجرا درآورید».
معتمدیان، دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس درباره چنین راهکارهایی گفته است: «با توجه به شرایطی که وجود دارد برای بهبود وضعیت دریاچه نیاز به مشارکت مردم و جوامع محلی از جمله کشاورزان حوضه آبریز داریم، البته با توجه به شرایط اقتصادی دنبال بازی کردن با زندگی مردم نیستیم و توقع نداریم در کوتاه‌مدت کشاورزان کشت محصولات پر آب‌بر را متوقف کنند اما انتظار داریم، همکاری بیشتری برای احیای دریاچه به تدریج با کشت جایگزین با خادمان خود در کارگروه نجات دریاچه داشته باشند».
دولت سیزدهم ۱۸ مهر ۱۴۰۱ از سند ملی الگوی کشت رونمایی کرد و یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن را کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی دانست. گرچه وزیر جهاد کشاورزی که مدعی بود در ۵۰ سال گذشته هیچ دولتی نتوانسته، الگوی کشت تعیین کند و او در دولت سیزدهم چنین کرده ۶ ماه پس از رونمایی از الگوی کشت برکنار شد. با این حال این سند به هر یک از استان‌های ایران برای کشاورزی در سال زراعی ۲-۱۲-۱۴۰۱ ابلاغ شد.
براساس سند الگوی کشت ابلاغی برای آذربایجان غربی در سال زراعی ۱۴۰۲ -۱۴۰۱ تکلیف شده بود که تنها ۱ هزار و ۶۰۰ هکتار گوجه‌فرنگی کاشته شود و مطابق با همین برنامه باید از کاشت گوجه‌فرنگی در ۳ هزار و ۸۵۱ هکتار جلوگیری می‌شد. با این حال مهدیه فلاح، مدیر زراعت سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی به باشگاه خبرنگاران جوان گفته است: «برداشت گوجه‌فرنگی از پنج‌هزار و ۱۶۵ هکتار از مزارع کشاورزی این استان آغاز شد و پیش‌بینی می‌شود امسال ۳۱۰ هزار تن گوجه‌فرنگی از اراضی زیر کشت این محصول برداشت شود».
به عبارت دیگر مطابق با سند الگوی کشت آذربایجان غربی که قرار بود فقط در یک هزار و ۶۰۰ هکتار زمین گوجه کاشته شود باید انتظار برداشت ۹۶ هزار تن گوجه می‌داشتیم. بنابر این تنها در همین سال زراعی و تنها در بخش کشت گوجه‌فرنگی ۲۱۴ هزار تن بیش از ظرفیت تعیین شده محصول برداشت شده است. مطابق با استانداردهای تعریف شده برای برداشت هر یک کیلو گوجه‌فرنگی ۱۸۰ لیتر آب به شکل خالص لازم است. یعنی با بهره‌وری ۱۰۰ درصد در مصرف آب. بنابراین کشاورزان صیفی‌کاری که امسال گوجه‌فرنگی بیشتری کاشته‌اند حدود ۳۸ میلیون و ۵۲۰ هزار مترمکعب آب از سهم دریاچه ارومیه را برداشت کرده‌اند.
این رقم با احتساب اینکه عموماً آبیاری در کشاورزی ایران بهره‌وری زیر ۵۰ درصد دارد، نشان از آن دارد که دو برابر این عدد آب برداشت شده تا چنین میزان محصولی در پایان مرداد برداشت شود. در همین حال اکبر کرامتی، رئیس پیشین سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی ۱۷ شهریور ۱۴۰۱ به ایرنا گفته بود
طبق بررسی‌های انجام شده توسط کارشناسان کشاورزی، تولید گوجه‌فرنگی در این استان طی سال جاری ۲۰ درصد افزایش یافته است. عمده کشت گوجه‌فرنگی در شهرستان ارومیه با سه هزار و ۷۰۰ هکتار و رتبه اول کشت صورت می‌گیرد و پس از آن میاندوآب، شاهین‌دار و بوکان نیز به ترتیب بیشترین سطح زیر کشت این محصول را به خود اختصاص داده‌اند.
دریاچه ارومیه تنها ۵ درصد آب دارد؛ یعنی نزدیک به صفر!
مهدی فصیحی‌هرندی، پژوهشگر و سیاست‌گذار آب به «سازندگی» می‌گوید: «آن‌طور که عددها نشان می‌دهد، دریاچه ارومیه تنها ۵ درصد آب دارد؛ یعنی نزدیک به صفر. ما به زودی بستری کریستالی شده خواهیم داشت که دیگر عملاً قابلیت تبدیل شدن به دریاچه آب شور را ندارد»
به اعتقاد فصیحی، صحبت کردن درباره بحران دریاچه ارومیه بی‌معنی است: «خشک شدن دریاچه ارومیه تنها بی‌آبی و خشکسالی نیست. آنچه خیلی دیر متوجه‌اش شدیم، بی‌توجهی به جامعه پیرامونی آن منطقه است. مساله صرفاً سیاسی یا موضع حامیان محیط‌زیست نیست. حتی ستاد دریاچه ارومیه هم با همین تفکر ایجاد شد که دریاچه کم‌آب است. این ستاد سال‌ها تلاش کرد تا به دریاچه آب تزریق شود و به همین دلیل روش‌های مختلفی برای بازگرداندن آب به دریاچه ارومیه آغاز و پیاده‌سازی شد اما نتیجه چه شد؟ مشکل همان است که گفتم. مساله دریاچه ارومیه شامل جامعه پیرامونش نشد. یعنی خشک شدن دریاچه ارومیه برای کشاورز منطقه تبدیل به مساله نشد»
به گفته این پژوهشگر، با دستور از بالا به پایین نمی‌شود به نتیجه‌ای رسید: «برای نجات دریاچه ارومیه تونل زاب افتتاح شد، یعنی با همان روش می‌خواهند جای دیگری را خشک کنند. باز هم اما کمکی به دریاچه نکرد چون سیکل طبیعی دریاچه به هم خورده است». آن‌طور که این کارشناس گفت، دریاچه ارومیه ۱۴ تالاب اقماری دارد. اما نبود درک درست از مساله منجر شد تا بخش عمده‌ای از تغذیه دریاچه ارومیه از طریق این تالاب‌های اقماری صورت بگیرد. هشدارها درباره خشک شدن دریاچه ارومیه از اواخر دهه ۷۰ شنیده شد، یعنی درست زمانی که این تالاب‌ها شروع به خشک شدن کردند: «سال‌هاست کشاورزی منطقه را از سیستم سنتی که آب در آبراهه‌ها جاری بود، تبدیل به کشاورزی به اصطلاح مدرن کردند، از همان جا بود که آب در حوزه تالاب‌ها وارد لوله‌ها شد و سیکل طبیعی آن به هم ریخت. این اتفاق در نهایت منجر به هدر رفت آب نهرها شد و در نهایت تمام نهرها به مرور مسدود شدند، یعنی دیگر هیچ آبی از تالاب‌ها نه از روی زمین و نه از زیرزمین وارد دریاچه نشد».
به گفته فصیحی در حوزه دریاچه ارومیه بیش از ۸۰ هزار چاه وجود دارد که تنها کمی بیشتر از ۳۰ هزار چاه مجاز است اما همین چاه‌های مجاز هم سیکل دریاچه را به هم ریخته‌اند: «برخی ارگان‌ها به خودشان مجوز ساخت چاه غیرمجاز می‌دهند، یکی از آنها خود وزارت نیرو است. من در بازدیدی که از پروژه‌ای داشتم، بهره‌بردار وابسته به وزارت نیرو گفت که آنها ۱۷ چاه غیرمجاز دارند». به اعتقاد او، مساله دریاچه ارومیه را باید به صاحبانش سپرد. نجات دریاچه ارومیه باید دغدغه جامعه پیرامونی‌اش شود.
به گفته او: «تنها راه برای نجات دریاچه، بازگشت به جامعه محلی است. ما صاحب مساله را دولت یا نظام می‌دانیم در حالی که دولت نمی‌تواند برداشت آب‌های زیرزمینی را کنترل کند. باید این موضوع را به جامعه محلی اعلام کند که برداشت بیش از اندازه آب منجر به چه مشکلاتی می‌شود. عمده دلیل خشک شدن دریاچه ارومیه برداشت از آب‌های زیرزمینی است اما تا زمانی که این مشکل حل نشود، نمی‌توان به راهکاری رسید. چطور می‌توان به کشاورز گفت که ۴۰ درصد مصرف را باید کاهش دهد. شهرها در حال توسعه‌اند. اما با کدام آب؟ یک روز مسکن مهر و یک روز انبوه‌سازی داریم. در حالی که زیرساخت‌های آبی آن وجود ندارد. این مساله هم تنها شامل دریاچه ارومیه نمی‌شود. تمام حوضه‌های آبی کشور با این مشکل روبه‌رو هستند.» او گفت که در حوزه دریاچه ارومیه، توسعه اراضی از ۳۶۰ هزار هکتار به ۷۰۰ هزار هکتار رسیده است، دنبال چه هستند؟ «متهم اصلی تنها کشاورزان نیستند، اگر بخواهیم کشاورزی کاهش یابد باید سازوکار ارزش جایگزین برای کشاورزان ایجاد کنیم نه اینکه بگوییم، کشاورزی دیگر تعطیل است»
آماری که اعلام نمی‌شود!
ستاد احیای دریاچه ارومیه که اینک محدود به استانداری آذربایجان غربی شده پیش از این مرجع اعلام داده‌هایی بود که از نهادهای مختلف جمع‌آوری و آنها را یکدست می‌کرد. یکی از همین داده‌ها هم عدد تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه است که مدت‌هاست اعلام نمی‌شود. سایت دبیرخانه ستاد نیز مدت‌هاست به‌روزرسانی نشده است.
در چنین وضعیتی اظهارنظرهایی با داده‌های متعارض چه از سوی صداوسیما و چه از سوی افراد مسئول در همین تابستانی که نفس‌های دریاچه ارومیه به شماره افتاده، منتشر شده است. برای نمونه علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست نیمه مرداد امسال به خبرگزاری فارس گفت: وضعیت خیلی رو به رشد است حتی تالاب‌های اقماری نیز امسال برای اولین بار آبگیری شد و حیات‌وحش منطقه بازگشت. اما سلاجقه ۴ روز بعد از این اظهارنظر خود و در حالی که به آذربایجان غربی سفر کرده بود، گفت: مساله این دریاچه یک موضوع بین‌المللی است ولی متاسفانه وضعیت مناسبی ندارد. این سخنان رئیس سازمان حفاظت محیط زیست را روابط عمومی سازمان متبوعش منتشر کرد که درباره حقابه دریاچه ارومیه افزوده بود: با توجه به تزریق اعتبارات و گرفتن حقابه دریاچه ارومیه نیاز است تا مردم حوضه آبریز نیز همکاری خوبی داشته باشند.
در همین حال که صحبت از نیاز به همکاری مردم برای احیای دریاچه ارومیه از سوی مسئولان مطرح شده، سلمان ذاکر، نماینده ارومیه در مجلس شورای اسلامی در اظهاراتی تاکید کرد: امروز ارومیه گرفتار آب شرب است. ما منتظر هستیم آب شرب مردم را تامین کنیم چه برسد به کشاورزی و احیای دریاچه ارومیه. این سخنان در حالی مطرح شد که بنا بر آمار وزارت نیرو دست‌کم برای تامین نیاز ۸ ماه آینده مردم ارومیه به آب شرب آب پشت سدهای تامین‌کننده آب شرب ذخیره است. بنابر آمار وزارت نیرو آب شرب مصرفی ارومیه در هر ماه ۷/۱ میلیون متر مکعب است که در حال حاضر حجم مفید آب ذخیره شده پشت سد «شهرچای» که آب شرب ارومیه را تامین می‌کند ۶۰/۶۵ میلیون متر مکعب است.
ذاکر در سخنانش به بستن آب ورودی از رودخانه ولگا در روسیه به دریای خزر هم اشاره کرد و در ادامه گفت: با تحکم و زور و پر کردن چاه‌های مردم و قطع کردن درختان به جایی نمی‌رسیم. احترام به کشاورز واجب است؛ ۴۵ درصد مردم آذربایجان غربی و ارومیه کشاورز هستند و نان حلال می‌خورند و با زور نمی‌توانیم چاه‌های آنها را پر کنیم و از آنها بخواهیم بیکار و بی‌درآمد بمانند بلکه باید با راهکار جدید، مدرن و حتی آبیاری قطره‌ای، کشاورزی را کنترل و حاکمیتی کنیم، آب مردم را بدهیم.
گزارش/ فائزہ مومنی
نظر شما