دولت اقلیم کردستان عراق در 25 سپتامبر 2017  و علیرغم فشار قدرت های منطقه ای و جهانی، همه پرسی استقلال را برگزار کرد. این اقدامی تاریخی بود زیرا 93 درصد کردهای عراق به جدایی رای دادند. بدون شک، وحشت از حملات شیمیایی بعثی ها و کاهش بودجه و تبعیض دولت عراق علیه کردها در دو دهه اخیر احساسات جدایی طلبانه آنها را تقویت کرده بود که در برگزاری رفراندوم به اوج خود رسید.

اقلیم کردستان در آستانه رفراندوم، خود را در یک موقعیت استراتژیک و قوی یافت. اقتصاد آن در وضعیت خوبی بود. این منطقه شهر نفت خیز کرکوک را از زمانی که نیروهای عراقی سه سال قبل آن را ترک کرده بودند، به کنترل خود در آورده و نفت را مستقل از بغداد به ترکیه می فروخت. اقلیم کردستان علیرغم کاهش سهم بودجه اش از سوی بغداد توانست از نظر مالی خودکفا بماند. اقلیم کردستان همچنان حمایت نظامی از غرب دریافت می کرد. ایالات متحده و متحدانش از نیروهای کرد به دلیل کمک های ارزشمندشان برای شکست دادن دولت اسلامی تمجید می کردند.

با این حال، شش سال پس از برگزاری همه پرسی، کردها به دلیل اختلافات سیاسی داخلی و مجموعه ای از بحران های اقتصادی و امنیتی، رسیدن به استقلال را دور از دسترس می بینند. کابینه های متعدد دولت مرکزی عراق، به جای برداشتن گام هایی برای تقویت هویت مشترک عراقی، مجازات کردها را ترجیح داده اند که این به بدتر شدن وضعیت اقلیم کردستان منجر شده است. در واقع، بغداد تلاشی عمدی برای محدود کردن موقعیت های خودگردانی آن و ایجاد موقعیتی یکسان و برابر با سایر استان های عراق انجام داده است.

بازیابی کنترل بغداد بر اقلیم کردستان

دولت عراق پس از 2017، در راستای از بین بردن هرگونه امید کردها برای رسیدن به استقلال حرکت کرده است. نیروهای عراقی کمتر از یک ماه پس از برگزاری رفراندوم کنترل کامل استان نفت خیز کرکوک، مناطق مورد مناقشه بین اربیل و بغداد، فرودگاه و چندین گذرگاه مهم مرزی را به دست گرفتند. تهران و آنکارا نیز با اولویت قرار دادن دولت مرکزی عراق و تاکید کشورهای غربی بر حفظ وحدت عراق، بغداد را تشویق کردند تا گام‌های مستحکمی برای وادار کردن اقلیم کردستان به وفاداری به دولت فدرال بر دارد.

دادگاه فدرال عراق فروش نفت مستقل از سوی اربیل را غیرقانونی اعلام کرد و پارلمان عراق نیز محدودیت‌های بیشتری را برای پرداخت بودجه به استان‌های واقع در اقلیم کردستان وضع کرد. این اقدامات یکپارچگی مالی اقلیم کردستان را تضعیف کرده و راه را برای بغداد هموار کرده است تا در آینده، رفتارهای جداگانه با اربیل و سلیمانیه – به عنوان دو استان تشکیل‌دهنده اصلی اقلیم کردستان کردستان – داشته باشد.

فشار خارجی نیز به انزوای اقلیم کردستان کردستان کمک کرده است. دیوان داوری وابسته به اتاق بازرگانی بین‌المللی در پاریس، در مارس 2023، علیه ترکیه رای داد و آنکارا را مکلف کرد بر سر اختلاف طولانی مدت با عراق در مورد صادرات نفت خام از اقلیم کردستان، حدود 1.5 میلیارد دلار به عراق بپردازد. ترکیه متعاقباً جریان نفت اقلیم کردستان منتهی به بندر جیهان را متوقف کرد و کردها را مجبور به امضای قراردادی با بغداد برای فروش نفت از طریق دولت فدرال کرد. واگذار کردن فروش نفت اقلیم کردستان به بغداد، با توجه به این که فروش نفت تقریباً 80 درصد از بودجه اقلیم کردستان را تشکیل می دهد، هرگونه تلاش برای خودمختاری کردها را محدود می کند.

اقلیم کردستان بدون دسترسی به درآمدهای نفتی یا پرداخت‌ بودجه به آن از سوی دولت مرکزی، نمی‌تواند امیدی به پرداخت حقوق کارمندان دولت خود داشته باشد. اگرچه مقامات اقلیم کردستان تقریباً 20 بار به بغداد سفر کرده اند تا به یک توافق بودجه عادلانه تر دست یابند اما مذاکرات بی نتیجه باقی مانده است. وقتی از آوات جناب نوری، وزیر دارایی اقلیم کردستان سوال شد که چرا حقوق کارمندان دولت اقلیم کردستان پرداخت نشده است، به این جمله که: «از بغداد بپرسید»، اکتفا کرد.

تنش داخلی میان کردها

درگیری های درونی میان احزاب سیاسی کرد هم به افول اقلیم کردستان سرعت بخشیده است. رقابت دیرینه بین اتحادیه میهنی کردستان و حزب دمکرات کردستان سلیمانیه را به مرز جدایی از اقلیم کردستان رسانده و خطر همگرایی آن با بغداد بیشتر شده است. مقامات اتحادیه میهنی دیگر تمایل خود را برای تعاملی جدی تر با بغداد پنهان نمی کنند. در واقع، امید صباح، رئیس دیوان دولت اقلیم کردستان گفت که دولت فدرال با این منطقه به عنوان یکی از استان های عراق رفتار می کند نه مانند یک منطقه خودگردان. این اظهارات نشان می دهد که سوء ظن کردها در این زمینه افزایش یافته است. در همین حال، نامه اخیر مسرور بارزانی، نخست‌وزیر اقلیم کردستان به جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده و درخواست کمک برای حل بحران‌های اقتصادی و سیاسی کردستان، نشانه آشکاری از ناامیدی کردها است.

جدایی میان این دو حزب حاکم، مدت کوتاهی پس از برگزاری همه پرسی- که حزب دمکرات کردستان، اتحادیه میهنی کردستان را به دلیل عقب نشینی پیشمرگه های اتحادیه میهنی کردستان از کرکوک در 16 اکتبر 2017 به "خیانت" متهم کرد- تشدید شد. شکاف بین دو حزب از آن زمان عمیق تر شده است. روابط نزدیک اتحادیه میهنی کردستان با شیعیان عراقی مانع از تشکیل یک جبهه مشترک کردی که منافع را در اولویت قرار دهد، شده است. اتحادیه میهنی استدلال می کند که اقلیم کردستان بودجه و خدمات به سلیمانیه وجود اختصاص نمی دهد و حزب دمکرات کردستان هم ادعا می کند که درآمدهای این استان شفاف نیست.

با تشدید اختلافات بین احزاب حاکم، قباد طالبانی، معاون نخست وزیر اقلیم کردستان و یکی از اعضای اتحادیه میهنی کردستان، ماه ها از شرکت در جلسات کابینه خودداری کرد و نمایندگان هر دو حزب در جلسه ای در پارلمان کردستان با هم درگیر شدند. شکاف بین احزاب حاکم پس از آن که یک دادگاه مستقر در اربیل رئیس واحد نیروهای ضد تروریسم اتحادیه میهنی کردستان و پنج عضو دیگر آن را به اتهام دست داشتن در ترور یک سرهنگ سابق اتحادیه میهنی در اربیل به اعدام محکوم کرد، وارد مرحله بسیار خطرناکی شد .

علاوه بر این، تلاش‌ها برای متحد کردن پیشمرگان دو حزب - اقدامی که توسط ایالات متحده و متحدان غربی آن تشویق می‌شود - متوقف شده است. اگرچه دو طرف به دلیل ترس از دست دادن کمک ماهانه 20 میلیون دلاری آمریکا به نیروهای پیشمرگه، گفتگوها را از سر گرفته اند، اما این مذاکرات عملا هیچ نتیجه ای نداشته است.

اختلاف نظرهای شدید میان احزاب حاکم تنها به پیشبرد منافع بغداد، تخریب موقعیت خودمختار اقلیم کردستان و وابستگی بیشتر آن به دولت مرکزی کمک می کند. کنترل حزب دمکرات کردستان بر اربیل و دهوک و نفوذ اتحادیه میهنی کردستان در سلیمانیه و حلبچه و تقسیم قدرت میان آنها مانع از یکپارچگی و ایجاد وحدت می شود. در عین حال، تقسیم منافع میان این دو پیامدهای ویرانگر دیگری هم دارد. به عنوان مثال، حزب دمکرات کردستان و اتحادیه میهنی کردستان در انتخابات استانی که در 18 دسامبر 2023 در کرکوک برگزار می شود، با لیست های جداگانه شرکت خواهند کرد. بغداد که شش سال پیش نجم الدین کریم، استاندار کرد کرکوک را به دلیل حمایت از همه پرسی برکنار کرد، به دنبال حفظ موقعیت کنونی این شهر است. حزب دمکرات کردستان و اتحادیه میهنی کردستان در صورتی که نتوانند در یک لیست واحد حاضر شوند، احتمالاً دوبارهپست استانداری این شهر را از دست خواهند داد. به نظر می رسد آنها از مسئله از دست دادن کرکوک در گذشته درس عبرت نگرفته اند.

فراموش شدن رفراندوم

کردها پس از گذشت شش سال از جشن پیروزی در برابر داعش، همچنان در کانون درگیری های منطقه ای و داخلی قرار دارند. ترکیه مرتباً حملات هوایی و حملات هواپیماهای بدون سرنشین را علیه پ‌.ک‌.ک انجام می‌دهد و چندین پایگاه نظامی در اقلیم کردستان ایجاد کرده است. از سوی دیگر، تهران به حملات علیه گروه‌های کرد ایرانی مستقر در اقلیم کردستان ادامه داده است و تا 19 سپتامبر 2023 به این گروه‌ها برای خلع سلاح و انتقال به اردوگاه‌ها مهلت داده است. در صورت عدم رعایت درخواست های ایران، این امکان وجود دارد که انجام عملیات زمینی نیز صورت بگیرد. علاوه بر این، درگیری های مکرر بین پیشمرگه و پ.ک.ک و نیز انجام ترورهای متقابل میان حزب دمکرات کردستان و اتحادیه میهنی کردستان، منطقه را به وضعیتی پیچیده و خطرناک سوق خواهد داد.

کردها که شش سال پیش برای رفراندوم تجمع کردند، در حال حاضر علیه کاهش بودجه توسط بغداد یا پرداخت نشدن حقوق کارمندان دولت، کمبود گسترده آب، یا سوء مدیریت و فساد در اقلیم کردستان تظاهرات می کنند. انتخابات منطقه ای بیش از یک سال است که به تعویق افتاده است. با وجود دوره دولت فعلی به پایان رسیده است و انتقال قدرتی صورت نگرفته است. با این حال، عموم مردم به دلیل مشکلات شدید مالی، به مسئله تعویق انتخابات به عنوان دغدغه اصلی خود نگاه نمی کنند. علاوه بر این، تعداد کمی از کردها نسبت به ایجاد تغییر پس از انتخابات آینده خوش بین هستند.

احزاب کرد حاکم چنان جامعه را ناامید کرده اند که جوانان برای یافتن فرصت های بهتر به کشورهای غربی فرار کرده اند. به نظر می رسد که توقف طرح ایجاد اصلاحات در وزارت پیشمرگ ، تنش های درون حزبی و دستگیری های خودسرانه روزنامه نگاران و فعالان، حامیان غربی اقلیم کردستان را ناامید کرده است. به نظر می رسد کردها که آنقدر به دولت مرکزی وابسته شده و استان های این منطقه در آستانه تبدیل شدن به یکی از استان های معمولی در عراق هستند، چنان در ناامیدی فرو رفته اند که دیگر لذت برگزاری رفراندوم را به یاد نمی آورند. اگر دو حزب دموکرات کردستان و اتحادیه میهنی کردستان نتوانند راه حلی واقع بینانه برای برون رفت از این بحران بیابند، ممکن است بغداد چنان احساس قدرت کند که بخواهد موقعیت خودگردان اقلیم کردستان را مورد بازبینی قرار داده و تنها در این مورد با کردها مذاکره کند.

منبع: مجمع بین المللی خلیج فارس