مساجد به عنوان بدیهی‌ترین و ابتدائی ترین ساختار در دنیای اسلامی و بعد از اسلام مبین مطرح و در تمامی بلاد اسلامی گسترش یافته است. اهمیت مساجد منبعث از اقدام مهم پیامبر بزرگ اسلام در ابتدای تشکیل حکومت اسلامی در مدینه می‌باشد و از آنجایی که اسلام یک مکتب جهانی و جاودانی است و داعیه هدایت و رهبری بشریت را دارد از ضرورت وجود یک مکان مشخص و پایگاه استوار در رابطه با عرضه قوانین خود و تعلیم و ارشاد مردم در تشکیل نظام اجتماعی عادلانه، غافل نمانده و لزوم بناء آن را به همه مردم وپیروان خود ابلاغ نموده است.
 

قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَأَقِیمُواْ وُجُوهَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ
بگو پروردگارم به دادگری فرمان داده است و این که در هر مسجدی روی خود را مستقیم(به سوی قبله) کنید و در حالی که دین خود را برای او خالص گردانیده‏ اید، وی را بخوانید همان گونه که شما را پدید آورد و به سوی او برمی گردید.

کلمه ی مسجد، حدود ۲۸ بار در قرآن ذکرشده است که ۲۲ بار آن به صورت مفرد (مسجد) و ۶ بار به صورت جمع (مساجد).
وجه تسمیه عبادتگاه مسلمانان به مسجد از آن روی است که سر به سجده نهادن، مظهر و نمود فروتنی و کرنش در برابر خداوندست. از این رو در اسلام محل عبادت را مسجد نامیده اند.
جایگاه مهم مسجد در اسلام صرفاً معطوف به عبادتگاه نبوده و بلکه به عنوان بزرگترین جلوه ی نبوغ اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و علمی مردم قد علم نموده و بر این اهداف مبیّن گشته است.

مساجد در طول حیات پر از فراز و نشیب خود در تمامی کشورهای اسلامی به عنوان مهم‌ترین ساختار و ابنیه در تمامی محلات و مناطق جغرافیایی کشورها با همان کارکردهای فوق اشاره به مردم محله ی خود خدمت نموده است.

بدین مقصود می توان گفت؛ مساجد در طول ۱۴۰۰ سال قبل تاکنون، با تمامی شئون و ابعاد زندگی مسلمانان گره خورده است و هم اکنون با کمی فاصله از آن جایگاه پیشتاز خود، همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد.

کارکردهای مساجد و تلاش جهت احیا یا ابقای آن ها

فرهنگی؛
اساسی‌ترین و مبرهن‌ترین کارکرد و محصول مسجد، ارتقای سطح فرهنگی و تزریق معلومات این حوزه به مردم بوده است که در این راستا باید گفت بزرگترین مرجع معرفتی انسان‌ها در طول زمان‌های گذشته تا حال، همین مساجد  بوده اند که از طرق متعدد کلیه مراجعه کنندگان به مسجد تحت یک شاکله معرفتی درست، سعی در تطابق عادات، رفتار و آداب خود با مسجد و مبانی اسلام داشته اند.
بعد از پیروزی انقلاب، ساختارها و نهادهای متعددی برای احیای این کارکردها در کشور ایجاد شده‌اند.

اما در اثر عدم تناسب و بخشی نگری بعضی از اقدامات با وضعیت جغرافیایی و فرهنگی و قومیتی و مذهبی مناطق مختلف، موازی کاری‌های متعدد نهادهای فرهنگی، عدم وحدت در سیر اجرا و سیاستگذاری نهادهای مسجدی، عدم اختصاص بودجه مکفی و اتکای کامل معیشت کارگزاران مساجد بر جیب و تصمیمات مردم، انتظار واقعی و لازم دلسوزان مساجد برای احیای کارکارهای مساجد به سرانجام نرسیده است که در پایان این یادداشت، گذری دیگری بر این مشکلات انداخته خواهد شد.

اجتماعی و اخلاقی:
مساجد در تمامی دوران پرافتخار خود مامن و مرجع حل مشکلات و رفع دغدغه‌های عمومی مردم و مناطق تحت پوشش آن ها بوده است. به گونه‌ای که انواع خدمات مختلفی از جمله برای حل مشکلات خانوادگی، رفع آسیب‌ها و مشکلات مالی مردم، احیای رحم و تقویت روابط اجتماعی منطقه و هم محله‌ای مردم و تلاش در جهت رفع کدورت‌ها و خصومت‌های شخصی و دسته جمعی و برقراری عدالت فی مابین از طریق حل اختلافات، همیاری و همگرایی مردم در جهت مبارزه با کاستی ها مشکلات عمرانی و فرهنگی مردم در منطقه، گسترش روحیه تعاون و همکاری برای رفع مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم و رفع انواع دیگر کمبودها اشاره نمود.

تبلیغی و آموزشی:
بزرگترین دانشگاه و مرجع آموزشی مردم در طی سالیان گذشته همین مساجد و حجره های آن بوده‌اند. به شیوه ای که تمامی اقدامات لازم جهت افزایش معلومات، سطح فکری و علمی مردم به همین مساجد تنیده بوده است و هم اکنون نیز می تواند با همان رسالت گذشته، در جهت ارتقای سطح معلومات و انواع آموزش‌ها، مطابق با نیازهای مردم ساکن منطقه ی تحت پوشش مسجد که تا حدودی وسعت یافته است، اقدام کند. علی الخصوص در مناطق کم برخوردار و حاشیه نشین که امکان برقراری عدالت آموزشی در آن به سختی قابل تصور است.

مساجد دارای انواع کارکردهای دیگر درحوزه های سیاسی، اقتصادی، نظامی و غیره می باشد که به دلیل جلوگیری از مطوّل شدن یادداشت، از آن خودداری می گردد.

انواع نهادهای ذی مدخل در حوزه مساجد و بایسته‌های آن

واضح هست که مسجد به عنوان یک مظهر دینی مهم به مانند سایر ارکان حکومت اسلامی زیر نظر حاکم اسلامی، اداره می‌گردد.
اهمیت مسجد در نظام جمهوری اسلامی ایران به عنوان شاهرگ حیات دینی و سرچشمه ی تحرک اجتماعی مردم، قابل چشم پوشی نیست.
اما به دلیل اتکای مساجد به فکر، تصمیم و اراده مردم که از ابتدا نسبت به ساخت، تجهیز و مرمت و بازسازی آن اقدام می کنند و تحت تسلط فکری و جمعی مردم اداره می گردند، اقدام و نگاه نهادهای متولی مساجد، صرفا در راستای تقویت، مساعدت و بهبود عملکرد ارکان و راهبردهای مسجد می باشد و با وجود تلاش های متعدد قانون گذاران وتلاش گران عرصه مسجدی برای پیدایش یک نهاد متولی دولتی واحد برای اداره نمودن آن، همواره به بن بست برخورده و مطابق نظر ارکان نظام، همواره تصمیم بر ابقای مردمی بودن اصل اداره کردن مساجد گرفته شده است. در این خصوص می توان به ممانعت های تشکیل نهاد مسجدی در مجلس اشاره نمود.

با توصیف فوق در خصوص ابقای مردمی بودن مساجد، باید گفت در راستای ارائه نظم بخشی و ساماندهی عَرَضی بهتر مساجد، تعدادی از نهادهای فرهنگی و دینی جهت حل مشکلات و پاسخگویی به نیازهای ارکان مختلف مساجد از جمله ائمه جمعه و جماعات هیئت‌های امناء، خادمین، فعالان فرهنگی و قرآنی، تلاشگران اجتماعی محلات و... حاضر در مساجد، به صورت مستقل و یا همزمان با جایگاه و ماموریت های فرهنگی جامعه تشکیل یافته اند و کار راهبری و هدایت مساجد را به صورت بخشی بر عهده دارند. تعدادی از نهادها هم هر کدام در راستای رفع نیازهای منطقه ای و مشکلات مردم سکنه و تحت پوشش مسجد، ارتباط موثر با مردم، برپایی اجتماعات محلی و مردمی در مساجد که به تعداد ۲۰ نهاد می‌رسد، نیز هر کدام به طریقی در مساجد حضور می رسانند.

علی کل حال، هرگونه اقدامی در راستای تغییر، تبدیل و ایجاد تصمیم جدید برای ساختار مساجد در حوزه ی قانون گذاری باید طی مشورت با حاکم اسلامی یا همراستا با قوانین جاری در کشور باشد.

در این قسمت به فعالیت تعدادی از نهادهای مرتبط و همسوی با مساجد پرداخته شده و در قسمت بعدی مشکلات و راه حل‌های ممکن در این حوزه واکاوی می‌گردد.

۱-شورای سیاست گذاری ائمه جمعه کشور

این شورا، تبیین خطوط کلی و مقطعی سیاست‌های نظام و رهبری و هماهنگ کردن آنها با ائمه جمعه را بر عهده دارد. این شورا در سطح استان‌ها دارای دفتر نمایندگی بوده و در سطح مناطق اهل سنت، این عملکرد توسط مرکز اسلامی استان های تحت پوشش، پیگیری می شود.

۲-مرکز رسیدگی به امور مساجد:
مدیر این مرکز با موافقت رهبری و حکم شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، صرفا برای استان تهران منصوب می‌گردد اما به دلیل تقویت انسجام و هم‌افزایی با سایر نهادها و دستگاههای مرتبط با مساجد توسط نماینده ولی فقیه در استان های دیگر هم در قالب "ستاد ساماندهی مساجد استان" در وسعت کمتری از استان تهران، در سایر مراکز استان‌های دیگر هم همین مرکز رسیدگی به امور مساجد تشکیل و عملکرد آن صرفاً در مراکز استان‌ها مشهود و محسوس می باشد که باز این مقوله نیابتا توسط نهادهای ذی مدخل در حوزه مساجد در شهرستان ها پیگیری می گردد.

۳-ائمه جمعه
امامان جمعه(غیر از مراکز استان ها) به عنوان حلقه وصل مردم و حاکمیت، وظیفه مطالبه‌گری حقوق عامه را بر عهده داشته و به عنوان مرجع معنوی مردم شهر، مسئول اجرای شئون مذهبی و فرهنگی مردم می‌باشند در همین راستا بنا به مسئولیت‌های امامان جمعه در ستاد امر به معروف و نهی از منکر، شورای فرهنگ عمومی، ستاد زکات و شورای روحانیت، می‌توانند نقش سازنده ای در حل امورات مسجدی داشته باشند.
در مناطق اهل سنت نشین، ائمه جمعه توسط مرکز اسلامی استان ها پیشنهاد و توسط نماینده ولی فقیه در استان‌ها منصوب می‌گردند و در مناطق اهل تشیع، همچنان
که اشاره شد توسط شورای سیاست گذاری ائمه جمعه، انتخاب و توسط نمایندگان ولی فقیه در استان‌ها منصوب می‌شوند.

٤-مرکز اسلامی(شورای برنامه‌ریزی مدارس علوم دینی اهل سنت کشور)
این نهاد از ابتدای تشکیل نظام جمهوری اسلامی ایران، در راستای تامین نیاز فرهنگی و آموزشی و قرارگیری احکام شرعی و مذهبی اهل سنت در هنگام اجرا و تطبیق قوانین موضوعه با احکام شرعی مناطق اهل سنت، تاسیس یافتند که با نام مرکز بزرگ اسلامی یا شورای روحانیت در بین مردم اشتهار یافته و تاکنون به فعالیت خود ادامه داده اند. تا اینکه این مراکز در راستای وحدت امور، ساماندهی وضعیت اجرائی و ارتقای کیفی مدارس علوم دینی خود، در قالبی به نام دبیرخانه شورای برنامه‌ریزی مدارس علوم دینی اهل سنت زیر نظر شورای نمایندگان ولی فقیه در امور اهل سنت کشور، تغییر و تجمیع و اساسنامه ی آن در سال ۱۳۸۶ مدون و در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شد.
این نهاد ضمن ساماندهی امور آموزشی و فرهنگی اهل سنت، وظیفه راهبری‌، ساماندهی طلاب، روحانیون و ائمه جمعه و صدور مجوز مدارس علوم دینی اهل سنت را بر عهده دارد. لازم به ذکر است که مدیر مرکز اسلامی توسط نماینده ولی فقیه در استان های دارای جمعیت اهل سنت و دبیر شورای برنامه‌ریزی مدارس علوم دینی اهل سنت کشور منصوب می‌گردند.

۵-سازمان تبلیغات اسلامی
این سازمان به عنوان یک نهاد دینی و فرهنگی در چهارچوب سیاست‌های مقام معظم رهبری اداره می‌گردد که رئیس و هیئت امنای آن برای مدت ۵ سال توسط مقام معظم رهبری منصوب می‌ گردند. این سازمان، دارای وظایف متعدد در حوزه گسترش فعالیت های دینی و فرهنگی اسلامی از جمله در حوزه کانون‌های قرآنی، فرهنگی و تشکل‌ها، انجمن‌ها و هیئت‌های مذهبی و دینی را بر عهده دارد و در حوزه مساجد نیز کار نظارت، مدیریت و تنفیذ احکام ائمه جماعت اهل تشیع و انجام مطالعات و بررسی نیازهای دینی و تبلیغی جامعه را بر عهده دارد.

۶-سازمان اوقاف و امور خیریه
این سازمان با هدف سازماندهی و رسیدگی به موقوفات عام، خیرات و امور عام المنفعه، اداره فیزیکی مساجد و بقاهای متبرکه و در یک تعریف کلی، اداره تمامی آنچه توسط مردم و خیرین برای مساجد و سایر امکنه وقف می نمایند و مالکیت آن را به سازمان اوقاف منتقل می گردانند را بر عهده دارد که شامل حفظ، حراست و بازسازی موقوفه می باشد.
انتخاب رئیس سازمان اوقاف و امور خیریه بر عهده وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌باشد که از طرف مقام معظم رهبری باید ماذون در تصدی امور وقف بوده و به همین خاطر، در جایگاه نماینده ولی فقیه قرار می گیرد.
در سطح مساجد، رسیدگی و ساماندهی هیئت امنا و خادمین مساجد بر عهده سازمان اوقاف امور خیریه می‌باشد که توسط ائمه جماعات مساجد به این سازمان معرفی می‌گردند.

۷-ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد
این ستاد زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تاسیس شده و در راستای احیای نقش فرهنگی و توانمندسازی مردمی برای استقرار ارزش‌های دینی و افزایش بهره‌وری فرهنگی در سطح مساجد، به تشکیل کانون‌های فرهنگی و هنری می‌پردازد.
این ستاد به عنوان یک تشکیلات مردمی و غیرانتفاعی، برنامه‌ریزی جهت تقویت فعالیت‌های فرهنگی آموزشی کتابخانه‌ها و مراکز قرآنی در سطح مساجد را بر عهده دارد.

۸-بسیج مساجد و محلات
این سازمان در سال ۱۳۸۸ در راستای عمق بخشی و ارتقای کیفیت حلقه‌های تربیتی بسیج، تعلیم و ترویج سبک زندگی ایرانی اسلامی و توسعه ی فرهنگ بسیجی در مناطق و محلات و اقدامات مرتبط با آن زیر نظر سازمان بسیج، تشکیل یافته و با تشکیل پایگاه‌های بسیج در سطح مساجد و بعضی از مناطق فعالیت می‌نمایند.

مشکلات اجرائی در حوزه ی مساجد

۱-سیاست‌های موازی در اجرا و تطبیق فعالیت‌های مسجدی و گاهاً جزیره ای عمل نمودن سازمان‌های متولی با بودجه‌های ناهمگون
۲- عدم وجود نظام تشویق و ترغیب واقعی برای ارکان مساجد فعال که بتوان بر طبق یک یک‌سنجش واقعی و مطابق امتیازگیری ارکان، در میزان شهریه و خدمات ائمه جماعت و سایرین ارکان مساجد موثر باشد.
۳-عدم اختصاص بودجه ی لازم برای رفع مشکلات متعدد مساجد که در سنوات گذشته به صفر رسیده است.
۴-عدم وجود یک شاکله ی اجرائی و نظارتی ممکن برای ساخت و تجهیز مساجد که در این خصوص صرفا مطابق سلیقه ی سازنده و میزان خیرات و احسان مردمی ساخته می شوند که هم اکنون تعدادی از مساجد از کوچکترین فضایی برای توسعه ی امورات فرهنگی، آموزشی و اجتماعی خود بی بهره اند و بلکه تعدادی از مساجد صرفا در راستای تامین منابع مالی مسجد اقدام کرده اند.
۵-عدم وجود قوانین کافی و دستورالعمل های  ویژه که در آن مساجد تحت یک برنامه مدون در راستای انسجام بخشی، تقویت و انضباط ارکان خود اقدام کنند.

پیشنهادات مطروحه جهت افزایش کارایی مساجد
۱-ارائه ی دستورالعملی ویژه که ارکان مساجد بتوانند از ظرفیت های فکری و انسانی منطقه ای خود بهره گرفته تا بتوانند از این پس به مانند تعدادی از کشورها، مساجد بتوانند مکانی را تعبیه نموده و تمامی اقدامات لازم جهت رفع نیازهای فرهنگی و اجتماعی منطقه را پیگیری نمایند، از جمله:
۱-مرکز خیریه ی مردمی وابسته به مسجد(که دست اندرکاران آن بتوانند خانواده های نیازمند را تشخیص و به همت خود مردمی که نسبت به اهالی منطقه ی خود دلسوزیت بیشتری به خرج می دهند، بتوانند لوازم و نیازمندی های آنان را تامین کنند).
۲-ایجاد مرکز هیات حل اختلاف منطقه ای توسط امامان جماعت  که از این طریق بتوان مشکلات خانوادگی و اجتماعی مردم قبل از حضور در دادگاه و نهادهای شبه مدنی(مانند شورای روحانیت) به صورت کدخدا منشی حل و بلکه بتوان مشاوره های لازم نیز ارائه نمود.
زمزمه های اجرائی این طرح تا حدودی به میان آمد، اما متاسفانه به دلیل عدم اجرای واقعی آن، به صورت راکد باقی مانده است.
۳-ملتزم نمودن سازندگان مساجد به تعبیه فضای مناسب همزمان با برپایی صحن و شبستان و انتفاعات مرتبط که مسجد خود بتواند ضمن رفع مسائل ذاتی خود، جهت برقراری نیازهای آموزشی، فرهنگی، حل اختلاف مردمی و... مردم همت‌ کنند.
۴-شناور شدن درآمد موقافات مساجد برای همدیگر در میان موقوفاتی که واقف، وقف خود را به‌ طور مطلق متوقف به یک مسجد ننموده باشد که این امر به عدالت واقعی، بسیار نزدیک تر است و گوشه ای از مشکلات مطروحه را از بین می برد.
۵-ایجاد سازمانی واحد برای حل موضوعات فوق و در هین بستر مردمی بودن آن، به جای ارائه خدمت توسط انواع نهاد هم وزن و همگرا
۶- حذف غسالخانه از مساجد شهری تعدادی از شهرهای کشور که این مسئله با وجود اجرای آن در بسیاری از شهرها، در تعدادی از شهرهای کوچک همچنان پابرجاست که شهرداری ها در این خصوص وظیفه ای باارزش بر عهده دارند و موجب کاستی دغدغه و استرس مردم در هنگام فوت بستگانشان می شود.
۷-پیگیری پخش اذان در ساعت و وقت ثابت که متاسفانه همچنان به یکی از تعجب آورترین مشکلات حل نشدنی تعدادی از شهرهای اهل سنت تبدیل شده است.
۸-ارائه ی امتیازات ویژه تر برای کارگزاران و دست اندرکاران مسجدی که بتوانند موجبات فزونی حسّ همکاری و ابتکارات آن ها شوند.