غار کرفتو یکی از آثار معماری صخره ای مربوط به قرن سوم میلادی در استان کردستان است که در 72 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان سقز و تقریبا با همین فاصله با دیواندره قرار گرفته است و نزدیک ترین روستا در شمال غربی غار به فاصله 3 کیلومتری به نام «میرسید» یا «میرسعید» است.

در معماری این غار علاوه بر ایجاد اتاق ها و راهروهای عبوری، سعی شده تا اتاق ها با هم مرتبط باشند. نورگیرهایی به سمت بیرون تعبیه شده اند و بر دیوارهای غار در بعضی از اتاق ها نقوشی به صورت تجریدی از حیوانات، انسان و گیاه حجاری شده است.

با توجه به پژوهش های به عمل آمده، در دوران میان زیستی کرفتو در زیر آب بوده و در اواخر این دوره ارتفاعات آن از آب خارج شده و غار کرفتو از غارهای آهکی و طبیعی بوده که در ادوار مختلف تغییرات و دگرگونی های عمده و دخل و تصرفات بسیار در آن به وجود آمده است.

طول غار حدود ۷۵۰ متر است و راه های فرعی متعددی از آن منشعب می شود. غار 4 طبقه دارد و حجاران هنرمند، به زیبایی فضاهایی را در مدخل های غار تراشیده و اتاق ها، راهرو و دالان های متعددی را به وجود آورده اند.

این غار در سال ۱۳۷۹ گمانه زنی شد و با بررسی های باستان شناختی در محوطه بیرون و داخل غار آثاری از دوران های مختلف به دست آمد كه تراشه ای سنگی در طبقه چهارم و محوطه بیرون غار می تواند نشانه ای از استفاده انسان ها در دوران پیش از تاریخ از این غار باشد.

همچنین نمونه سفال ها و اشیای به دست آمده، ادامه سکونت انسان را در طول دوران تاریخی اشکانی و ساسانی و دوران اسلامی یعنی سده های ششم تا هشتم هجری قمری مسجل می سازد.

این غار از لحاظ بافت ساختمانی بی نظیر است به گونه ای که ارتفاع دهانه ورودی غار از سر تپه به بیش از 25 متر می رسد که در گذشته راهی بس دشوار و مشکل برای ورود به درون آن بوده ولی در طول 10 سال گذشته و به وسیله چوب و آهن پلکان هایی برای ورود به آن طراحي و نصب شده و در كنار اين مهم روی دیوار تعدادی از اطاق های طبقات غار و راهروهای عبوری آنها نقوشی به صورت خلاصه شده از جانوران و گیاهان وجود دارد.

زیباترین بخش معماری غار، طبقه سوم آن است که علاوه بر دقت در تراشیدن و کندن اتاق ها، فرم خاص سقف ها به شیوه کمانی و ایجاد درگاه ها و پله های آستانه آن در پنجره ها و نورگیرهای اتاق ها از نظر تزئینات به کار رفته از اهمیت خاصی برخوردار است.

روی سر در ورودی یکی از اطاق های طبقه سوم این غار کتبه ای یونانی وجود دارد و جمله «این خانه هراکلس است، هر کس در آن وارد شود در امان است» سر در آن حک شده كه وجود این کتیبه سبب شده تا تعدادی بر این عقیده باشند که احتمالا این غار مدتی به صورت موقت مورد سکونت سلوکیان قرار گرفته است.

ستون فقرات غار قریب به 750 متر طول دارد که در این مسیر پر پیچ و خم دهانه ها و دالان های گوناگونی منشعب می شود و به همین دلیل تاکنون کسی قادر به شناسایی تمامی این مسیرها و تهیه نقشه کامل از آن نبوده است.

موقعیت غار به گونه ای است که به طور کلی بادگیر نبوده و در زمستان دامنه جنوبی را نمی پوشاند، در حالی که 500 متر دورتر و در جنوب شرق، غار بادگیر بوده و برف آن را کاملا می پوشاند. به همین دلیل است که در زمستان ها و هنگام سرما درون غار گرم و در تابستان به لحاظ کوران باد غار خنک است.

غار کرفتو در سال 1818 ميلادي توسط سر رابرت کرپورتر بازدید و کتیبه آن خوانده شد. در سال 1838 ميلادي هنری اولینسون از غار بازدید کرد و آنچه را که به وسیله کرپورتر از کتیبه خوانده شده بود، اصلاح کرد.

در سال 1963، سر اورل اشتین همراه با دستیار هنری اش ایوب خان نقشه اتاق های حجاری شده، راهروها و دهلیزهای طبیعی را تهیه کردند که البته اکنون با توجه به این که خاکبرداری و پاک سازی راهروها و دهلیزها به طور کامل انجام گرفته، نقشه اشتین کامل نیست.

غار کرفتو بزرگترین غار باستانی ایران است که بخش هایی از آن دست کن است. این غار محصول مشترک انسان و طبیعت است و یکی از غارهای صخره ای دیدنی و منحصر به فرد است.

این غار در ارتفاعی بیش از 100 متر از سطح زمین قرار دارد که برای رسیدن به آن باید بیش از 180 پله را طی کرد. دالان طبیعی غار بیش از 600 متر است که ارتفاع سقف آن از یک تا 12 متر متفاوت است.

بر دیواره عمودی طبقات مختلف غار آثار متعددی از گوزن مارال، سوارکار با اسب، حیواناتی ناشناس و غیره وجود دارد که به سختی قابل مشاهده اند.

در میان نقش های قابل مشاهده، نقش های گوزن های مارال که تعداد آنها در طبقه دوم به چهار مورد می رسد از همه قدیمی ترند.

اين روزها غاركرفتو ميزبان خيل عظيمي از مسافران و مهمانان نوروزي است كه هر چند جاده دسترسي به آن تا حدودي مناسب نيست ولي كرفتو با آغوش باز آماده پذيرايي از مسافران و مهماناني است كه رنج سفر را در ميان پيج و خم هاي جاده دسترسي به آن قبول مي كنند.