کردپرس: در این گزارش تلاش شده است ضمن تشریح روند اشغال شنگال توسط داعش در سال 2014 به بازیگران کُردی در منطقه به‌ ویژه‌ حزب دمکرات کردستان (پارتی)، حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) و اتحادیه‌ میهنی کردستان (یکیتی) و مواضع آنان در قضیه اشغال این شهر ایزدی نشین اشاره شود.

شنگال؛ پل ارتباطی پایتخت های داعش در عراق و سوریه‌

شنگال در شمال غربی عراق که به عنوان سکونتگاه تاریخی کُردهای ایزدی شناخته می شود به لحاظ اداری به استان نینوا تعلق دارد. این شهر در غرب رودخانه دجله در 140 کیلومتری موصل و غرب اقلیم کردستان عراق واقع شده و یکی از مناطقی است که مشمول ماده 140 قانون اساسی عراق ویژه مناطق مورد مناقشه می باشد و یکی از کانون های منازعه میان اربیل و بغداد است. مساحت شهر شنگال و روستاهای اطراف آن که 40 روستا می باشد، هزار و 714 کیلومتر است و براساس آمارهای غیررسمی شمار ساکنان شهر 140 هزار نفر می باشد.

منطقه‌ شنگال از 14 منطقه‌ و بخش تشکیل شده‌ است، از جمله‌: سنونی، گرعزیز، گربنات، گرقسب، دهولا، بورک، خانه‌ سور، وردیه‌، دوگری، سیپا شیخ خدری، کهیل، روژاوا و خرابه‌ بازار و با احتساب این مناطق مساحت آن 3 هزار و 388 کیلومتر می باشد و شمار ساکنین شنگال قبل از حمله‌ داعش 412 هزار نفر بود که‌ کردهای ایزدی 70 درصد این جمعیت را تشکیل داده‌ و کردهای مسلمان نیز 19 درصد جمعیت را تشکیل می دهند. اعراب 10 درصد و مسیحیان نیز 1 درصد جمعیت را تشکیل می دادند.

اهمیت استراتژیک شنگال به‌ ویژه‌ در زمان اشغال در سال 2014 به دلیل واقع شدن آن بر سر راه موصل مرکز استان نینوا در شمال غرب عراق که‌ به‌ عنوان پایتخت داعش در این کشور شناخته‌ می شد و رقه پایتخت وقت داعش در سوریه بود و در زمان اشغال شنگال؛ تلعفر در شرق و بعاج در جنوب آن نیز در اشغال داعش بود.

اشغال شنگال توسط داعش

در حالی که برخی از رهبران و جریانات سیاسی اقلیم کردستان پس از اشغال موصل در 10 ژوئن 2014 توسط گروه های مسلح مخالف بغداد با محوریت گروه «دولت اسلامی عراق و شام» یا همان «داعش» و نیروهای حزب بعث، خود را خارج از این جنگ که به گفته آنها «مذهبی و طایفی» بود می دیدند و وضعیت جدید عراق و در تنگنا قرار گرفتن بغداد را «فرصتی تاریخی و طلایی» برای کُردها و تعیین سرنوشت سیاسی این اقلیم در چارچوب برنامه ها و آرمان های خود به ویژه آرمان استقلال ارزیابی کردند، تحرکات داعش در اوت 2014 با حمله به مناطق غرب رودخانه دجله و تصرف مناطق زومار، کسک، ربیعه و مرز یعروبیه (مرز عراق و سوریه) خارج کردن این مناطق از کنترل نیروهای پیشمرگ را در پی داشت و دو روز بعد یعنی 3 اوت، داعش از سه محور یورش خود را به مناطق ایزدی نشین در منطقه شنگال آغاز کرد و علیرغم حضور چهار لشکر نظامی پیشمرگ (وابسته‌ به‌ حزب دمکرات کردستان به‌ رهبری مسعود بارزانی) این منطقه را به اشغال خود درآورد و با بیرون راندن نیروهای پیشمرگ از منطقه شیرگان و پل استراتژیک خازر در 40 کیلومتری شمال غربی شهر اربیل، منطقه گویر در 45 کیلومتری جنوب غرب اربیل و منطقه مخمور در 55 کیلومتری جنوب غربی شهر اربیل؛ مرکز اقلیم کردستان عراق از سه محور شمال غربی، غرب و جنوب غربی مورد تهدید جدی تروریست های داعش قرار گرفت؛ یورشی که همچون زلزله و شوکی بزرگ بود و جدای از کشتارها و فاجعه انسانی و پیامدهای آن، تاثیراتی عمیق در عرصه سیاسی کُردی در عراق گذاشت.

در نتیجه‌ اشغال شنگال توسط داعش 200 هزار ایزدی آواره شدند و هزار تن از آنان توسط عناصر این گروه‌ کشته شدند. طبق گزارش دفتر آزادسازی ربوده‌ شدگان ایزدی دست داعش که‌ دفتری وابسته‌ به‌ دولت اقلیم کردستان است در زمان اشغال شنگال 6 هزار و 417 شهروند ایزدی از سوی داعش ربوده‌ شدند. کمیته زنان پارلمان کردستان عراق در گزارشی اعلام کرد 4000 زن و دختر ایزدی در میان ربوده‌ شدگان توسط داعش بودند. بر اساس آمار دفتر آزادسازی ربوده‌ شدگان ایزدی، تاکنون 3 هزار و 530 تن از جمله‌ هزار زن و نزدیک به‌ دو هزار کودک آزاد شده‌ اند و تاکنون و پس از گذشت شش سال از اشغال شنگال سرنوشت 2 هزار و 887 تن نامعلوم می باشد.

اشغال شنگال فرصتی برای پ.ک.ک

حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) که دارای ایدئولوژی جهان شمول و معتقد به مبارزه در همه مناطق کُردنشین در منطقه خاورمیانه است و در راستای این سیاست خود برای هر کدام از کشورهای منطقه که دارای جمعیت کُردی هستند احزاب و گروه های مختلفی را سازماندهی کرده‌ است (از جمله حزب حل دمکراتیک «PCDK» در کردستان عراق، حزب حیات آزاد کردستان «PJAK» برای ایران و حزب اتحاد دمکراتیک «PYD» برای سوریه) اشغال شنگال از سوی داعش و عقب نشینی بدون دفاع نیروهای پیشمرگ حزب دمکرات کردستان به رهبری مسعود بارزانی به عنوان رقیب دیرین خود در منطقه را فرصتی مغتنم شمرد تا با اعزام نیرو به منطقه و حمایت از آوارگان و درگیری با داعش جدای از تطهیر چهره خود در جامعه جهانی به عنوان نیرویی که نه تنها در شمال سوریه بلکه در عراق نیز با تندروهای مذهبی و به ویژه دولت اسلامی عراق و شام مبارزه‌ای تاثیرگذار را به‌ پیش می برد، جایگاه خود در شمال عراق را تقویت کند و حوزه نفوذ حزبی خود را گسترش دهد؛ زیرا شاخه پ.ک.ک در کردستان عراق یعنی حزب حل دمکراتیک، از آغاز حضور در پروسه سیاسی اقلیم کردستان و عراق نتوانسته بود هیچگونه دستاوردی داشته باشد و حتی طی چند انتخابات سراسری پارلمانی در اقلیم کردستان نتوانسته بود یک نماینده به پارلمان بفرستد.

پ.ک.ک از همان آغاز ورود به شنگال و با حمایت از آوارگان ایزدی در کوهستان شنگال دست به تبلیغات رسانه ای گسترده در سطح منطقه بر علیه حزب دمکرات و ناتوانی این حزب در دفاع از مردم کُرد ایزدی و نشان دادن خود به عنوان قهرمان و نجات دهنده فراریان از دست داعش زد. در این باره غریب حسو نماینده جنبش دمکراتیک کُردهای سوریه در اقلیم کردستان، به عنوان یکی از نیروهای وابسته به پ.ک.ک گفت: "نیروهای پیشمرگ تحت امر حزب دموکرات کردستان عراق، شنگال را در سینی طلا به داعشی ها تسلیم کردند و یک نقطه تاریک در کارنامه این حزب ثبت شد. به راستی این اقدام پیشمرگ های دموکرات جای تاسف دارد. ما در مورد شیوه ی فرار نیروهای پیشمرگ اطلاعات ریز و دقیق داریم. آنان سوار بر 600 خودرو از شنگال فرار کردند و کردهای ایزدی را در چنگال داعش رها کردند. فکرش را بکنید اگر هر خودرو تنها حامل پنج نفر از نیروهای پیشمرگ بوده باشد، با یک حساب سرانگشتی متوجه می شویم که 3 هزار نفر از این نیروها از شنگال فرار کرده اند. بخشی از آنان، از طریق گذرگاه تل کوچر به شمال سوریه فرار کردند و از طریق گذرگاه سمالکا به اقلیم بازگشتند. ما از همه ی این جزییات خبر داریم و آنان باید در مقابل این اقدامات خود پاسخگو باشند."

غریب حسو در ادامه افزود: "رفقای ما درست در لحظاتی که نیروهای پیشمرگ در حال فرار بودند به آنها مراجعه کرده و از آنها خواهش کرده اند به مقاومت ادامه دهند. اما فرمانده ی نیروها خطاب به رفیق ما می گوید: ما دستور داریم که حتما از این جا عقب نشینی کنیم.خوشبختانه رفقای ما از تمام این سخنان فیلم گرفته اند و فایل های ویدیویی آن نزد ما موجود است. رفقای ما حتی پیشنهاد کردند که نیروهای پیشمرگ، سلاح و امکانات خود را در اختیار نیروهای مردمی و مدافعین کُرد سوری بگذارند، اما آنان این پیشنهاد را رد کرده و به سرعت از صحنه گریختند. به راستی این موضوع جای تاسف دارد. آنان دقایقی پیش از فرار، به سوی مردم کُرد ایزدی تیراندازی کردند و متاسفانه دو کُرد ایزدی در این رویداد جان خود را از دست داده و چند نفر نیز مجروح شدند."

از سوی دیگر جمیل بایک، رئیس شورای رهبری پ.ک.ک از مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان انتقاد کرده و بر این باور است که سخنان بارزانی در مورد دلایل ترک شنگال توسط نیروهای پیشمرگ، مبهم و غیرقابل توجیه است و فرار این نیروها باعث شده که کردهای ایزدی شنگال در دست داعش اسیر شوند.

بایک در ادامه می گوید: «دو هفته قبل از آن که شنگال توسط داعش اشغال شود، پ.ک.ک به مسئولین اقلیم هشدار داده است، اما فرماندهان نیروهای پیشمرگ هیچ گونه تدبیری اتخاذ نکرده و بدون آن که گلوله ای شلیک کنند، از شنگال گریخته اند. اقلیم کردستان عراق و نیروهای پیشمرگ اعلام می کنند که ما سلاح نداریم و اگر سلاح و تجهیزات خوب در اختیار داشته باشیم حاضریم با داعش بجنگیم. این رویکرد غلطی است، نباید چنین بگویند. شاید این درخواست براساس منش و شیوه ی شکل گیری آنان صحیح باشد، اما در کل درست نیست. همان قدر که داعش سلاح در اختیار دارد نیروهای پیشمرگ هم سلاح و تجهیزات دارند. اما داعش می جنگد و نیروی پیشمرگ حاضر نیست بجنگد. داعش یک قدرت ایدئولوژیک است و نمی توان پیشروی های این گروه را فقط به برتری تسلیحاتی ربط داد. البته قدرت های بین المللی بزرگی هم از آنان حمایت می کنند. این در حالی است که قدرت نیروهای پیشمرگ از هم پاشیده شده است. آنها این اواخر فقط به دنبال تجارت و ماشین و ویلا و پول بوده اند. کسی که به این مسائل بیاندیشد، توان جنگ ندارد. نیروهای پیشمرگ فاقد ایدئولوژی و آموزش سازمانی هستند. آموزش نظامی آنان هم بسیار محدود است. آنها باید به سرعت آموزش ببینند تا بتوانند در میدان جنگ مقاومت کنند. وقتی که موصل را اشغال کردند ما فراخوان دادیم و خطاب به اقلیم کردستان اعلام کردیم که داعش قصد حمله به کُردها را دارد و باید در برابر این خطر بزرگ متحد شویم و نیروی دفاعی مشترک ایجاد کنیم. ما اعلام کردیم که خطر مزبور همه ی کُردهای سوریه، عراق و ترکیه را تهدید می کند و باید شورای فرماندهی مشترک ایجاد کنیم اما مسئولین اقلیم حرف ما را جدی نگرفتند و شنگال و مخمور مورد هجوم داعش قرار گرفت. مسئولین اقلیم نه تنها مساله ی موصل بلکه حمله به شنگال و مخمور را هم جدی نگرفتند. اگر مسئولین اقلیم و احزاب سیاسی اقلیم حرف ما را جدی می پنداشتند و پیشنهاد ما را می پذیرفتند داعش تا این اندازه پیشرفت نمی کرد. نتایجی به بار آمد که دولت اقلیم آسیب دید و پ.ک.ک متضرر نشد.

شنگال و 15 ماه اشغال توسط داعش

طی 15 ماه که شنگال در اشغال داعش بود، جدای از آوارگی 400 هزار تن از ساکنان این شهر، کشته شدن بیش از هزار ایزدی، فروش و به بردگی کشاندن بیش از 4 هزار زن ایزدی؛ شنگال به محل نزاع احزاب کُردی از جمله پ.ک.ک و حزب دمکرات تبدیل شد و در این میان نیز اتحادیه میهنی براساس منافع و رقابت های خود با حزب دمکرات وارد بازی شد و مواضعی نزدیک به پ.ک.ک در این موضوع را دنبال کرد که حمایت از تلاش ها برای اعلام کانتون شنگال و تاکیدات رهبران این حزب بر نقش پ.ک.ک در دفاع از مردم شنگال در مقابل یورش داعش را می توان نمونه های آن ذکر کرد. همچنین همکاری نیروهای مدافع شنگال به رهبری حیدر ششو، عضو وقت شورای مرکزی اتحادیه میهنی با نیروهای داوطلبین مردمی عراق یا حشدالشعبی که تحت فرماندهی مستقیم حیدر العبادی نخست وزیر وقت این کشور فعالیت می کرد اقدامی بود که اتحاد سه جانبه ای میان پ.ک.ک، اتحادیه میهنی و دولت مرکزی عراق در مقابل حزب دمکرات را نشان می داد؛ اتحادی که هر کدام از این بازیگران منافع خاص خود را در آن دنبال می کردند. این اقدام مدافعین شنگال که از کُردهای ایزدی تشکیل و از سوی پ.ک.ک سازماندهی شده بود، اختلافات میان حزب دمکرات و پ.ک.ک را به اوج رساند و در نهایت با دستگیری حیدر ششو و توافق اتحادیه میهنی و حزب دمکرات این گروه جدا شدن خود از داوطلبین مردمی عراق را اعلام کرد، اما به فعالیت های خود در شنگال ادامه داد.

طی یک سال و 3 ماه از اشغال شنگال توسط داعش این شهر محل منازعه شدید میان پ.ک.ک و حزب دمکرات بود.

در 20 دسامبر 2014 نیز که طی عملیاتی نیروهای کُرد از جمله پیشمرگ و نیروهای وابسته به پ.ک.ک وارد شنگال شدند و توانستند بیش از 20 درصد آن را از اشغال خارج کنند؛ طرفین خود را طراح این عملیات و دیگری را مانع ادامه پیشروی و استفاده تبلیغاتی از آن معرفی می کردند.

پس از آن نیز لحن مقامات نیروهای پیشمرگ وابسته به حزب دمکرات کردستان در مقابل پ.ک.ک در شنگال تندتر شد و آشکارا حضور این حزب معارض ترکیه ای در خاک عراق و به ویژه شنگال را غیرقانونی خواندند و ضمن متهم کردن آن به مانع تراشی بر سر آزادسازی منطقه و بهره برداری سیاسی از وضعیت کُردهای ایزدی خواهان خروج پ.ک.ک از منطقه شد و همزمان وعده عملیات قریب الوقوع آزادسازی منطقه از اشغال تروریست ها را می دادند.

آغاز عملیات آزادسازی شنگال؛ حضور پارتی و پ.ک.ک

سرانجام روز موعد فرار رسید و ساعت 7 صبح روز پنجشنبه (21 آبان/ 12 نوامبر) و پس از بمباران چندین ساعته مواضع داعش از سوی جنگنده های ائتلاف؛ وزارت پیشمرگ و شورای امنیت اقلیم کردستان آغاز عملیات آزادسازی شنگال با حضور 7 هزار و 500 پیشمرگ از سه محور را اعلام کرد. مقامات و نهادهای رسمی اقلیم کردستان که اکثراً وابسته به حزب دمکرات هستند، در اظهارات و بیانیه های خود درباره عملیات آزادسازی شنگال تأکید داشتند که فقط نیروهای پیشمرگ در این عملیات حضور دارد و هیچ اشاره‌ای به حضور نیروهای طرف مقابل یعنی پ.ک.ک و سازمان های وابسته و اقماری این حزب نمی کردند و این در حالی بود که شبکه های تلویزیونی و سایت های رسمی و وابسته‌ به‌ پ.ک.ک، ویدیو و گزارش هایی تصویری از حضور نیروهای این حزب در شنگال و ورود آنها به شهر منتشر می کردند و به حضور 1500 تا 2000 نیروی وابسته به پ.ک.ک در روند آزادسازی شنگال اشاره داشتند. برخلاف پیشبینی ها که بیش از یک هفته زمان برای به نتیجه رسیدن عملیات آزادسازی شنگال اعلام شده بود؛ در روز دوم عملیات یعنی جمعه (22 آبان/ 13 نوامبر)، با ورود نیروهای کُرد اعم از پیشمرگ و پ.ک.ک، شهر از اشغال داعش آزاد شد. که به اذعان کارشناسان نیروهای داعش بامداد روز جمعه بدون درگیری شهر را ترک کرده بودند و نیروهای پیشمرگ بدون درگیری وارد شهر شدند.

مسعود بارزانی، رئیس وقت اقلیم کردستان و فرمانده کل نیروهای مسلح اقلیم به وسیله هلی کوپتر خود را به شهر آزاد شده شنگال رساند و در یکی از ارتفاعات مشرف به شهر و در حالیکه هواپیماهای آمریکایی برفراز این ارتفاعات پرواز و امنیت آن را تأمین می کردند با ترتیب دادن کنفرانسی خبری که در آن از حضور رسانه های اتحادیه میهنی، پ.ک.ک و رسانه های مستقل خبری نبود، آزادسازی کامل شنگال را اعلام و نکته قابل توجه در سخنان وی این بود که تأکید کرد به جز نیروی پیشمرگ هیچ نیروی دیگری در این پیروزی سهیم نبوده است. بارزانی همچنین در این کنفرانس خبری خود اعلام کرد که اجازه نمی دهد هیچ پرچمی به جز پرچم اقلیم کردستان در این شهر برافراشته شود. بارزانی در بخش دیگری از این کنفرانس خبری خود اعلام کرد که‌ آن‌ها به‌ وعده‌ خود برای آزادی شنگال پایبند بوده‌اند و گفت: نیروی پیشمرگ قهرمانانه‌ انتقام زنان و دختران ایزدی را از تروریست‌ها گرفت. وی همچنین از آمریکا برای پشتیبانی از نیروی پیشمرگ در آزادسازی شنگال قدردانی و تأکید کرد که‌ همگان در جنگ داعش مسئول هستند و اقلیم کردستان در این جنگ نیازمند همکاری و پشتیبانی همه‌ کشورهاست. اظهاراتی که واکنش مقامات پ.ک.ک و نیروهای وابسته به آن را به دنبال داشت.

در یکی از چندین واکنش پ.ک.ک به‌ اظهارات بارزانی، ضمن اشاره‌ به‌ این که‌ این نیرو نقش اساسی و کلیدی در آزادسازی شنگال ایفا نمود، آمده‌ است: بارزانی نباید این اظهارات را بر زبان می راند که‌ به‌ جز نیروی پیشمرگ هیچ نیروی دیگری در عملیات آزادسازی شنگال حضور نداشته‌ است. بارزانی در مسیر ورود به‌ شنگال بر فراز سه‌ مرکز ایست و بازرسی عبور کرده‌ و اگر وی به‌ وسیله‌ خودرو وارد شنگال می شد می بایست از چهار مرکز ایست و بازرسی دیگر پ.ک.ک نیز عبور می کرد. پ.ک.ک از این اظهارات بارزانی ابراز نگرانی کرده‌ و تاکید کرد که‌ می بایست وی واقعبینانه‌تر سخن می گفت.

پس از آزادسای، نیروهای پیشمرگ اقلیم کردستان و پ.ک.ک و احزاب و گروه‌ های مسلح اقماری این حزب در این منطقه‌ حضور داشتند و نزاع به‌ صورت مداوم و روزمره‌ میان آنان در جریان بود. نزاع بر سر حاکمیت بر شهری که‌ آوارگان به‌ دلیل ویرانی ناشی از حمله‌ داعش و سایه‌ سنگین نظامی گیری دو حزب در آن جرئی بازگشت به‌ آن را نداشتند. پس از برگزاری "همه‌ پرسی استقلال کردستان" و رویدادهای 16 اکتبر 2017 و بازگشت کامل نیروهای نظامی و امنیتی وابسته‌ به‌ دولت مرکزی عراق به‌ مناطق مشمول ماده‌ 140 قانون اساسی و در این میان شنگال به‌ عنوان بخشی از نینوا، نیروهای پیشمرگ به‌ طور کامل از این منطقه‌ خارج شدند، اما پ.ک.ک و گروه‌ های اقماری آن باقی مانده‌ و با حشد الشعبی و ارتش عراق برای تامین امنیت منطقه‌ همکاری کردند، حضوری که‌ مخالفت همزمان حزب دمکرات و ترکیه‌ را به‌ دنبال داشت و منجر به‌ انجام عملیات هایی از سوی ارتش ترکیه‌ در این منطقه‌ با هدف بیرون راندن پ.ک.ک و وابستگان آن شد؛ نزاعی که‌ تاکنون ادامه‌ دارد و شنگال ویران را در مقابل سرنوشت نامعلومی قرار داده‌ است.

گزارش : حسن صالحی سرویس عراق و اقلیم کردستان خبرگزاری کردپرس