در گفت و گوی تفصیلی حاضر، «منیژه میرمکری»، نویسنده، مترجم و زبان شناس مهابادی به زوایای آشکار و نهان زبان مادری و پیامدهای نادیده گرفته شدن این ابزار می پردازد.

زبان مادری چگونه و از طریق چه مکانیسمی در شکل‌گیری هویت افراد اثرگذار خواهد بود؟

زبان بشری به دلیل آنکه پدیده­ای پیچیده و واجد ویژگی­ هایی مانند خلاقیت و سیالیت و پویایی در درون و اجتماع­ مندی در بیرون است، ضمن آنکه شرف و هویتی انسانی به انسان می­ دهد (موجودات دیگر فاقد زبانی با این مشخصات هستند) به زیست جهان و اجتماع انسان نیز مربوط شده و نقشی تعیین کننده در ایجاد هویتی اجتماعی برای او به عهده دارد.

به طور حتم، زبان صرفا زنجیره­ای از اصوات و حروف، کدها و سمبل­ها جهت انتقال مفاهیم و احساسات و ارزشها نبوده، بلکه وجه دیگری از آن که می­اندیشد یا با اندیشه­ ی بشری در تعامل تنگاتنگ است، مفاهیم را می­ آفریند، به آن­ها سامان می­ خشد و تحت تاثیر عوامل فرازبانی است نیز وجهی تعیین کننده­ از وجوه گوناگون آن است. به عبارت دیگر تصویر بشر از خود و از جهان اطراف­ خود، در درون زبان کدگذاری می­ شود. از این رو جهانی داریم آنگونه که هست و جهانی دیگر، آنگونه که انسان­ها خواسته­ و آفریده ­اند و این تصاویر آفریده شده که در میان­شان هویت نیز (برای رویارویی با جهان آفریده شده) وجود دارد، از طریق زبان نمود می ­یابند. تعریفی که ما از هویت خود داریم ضامن بقای ما در مجموعه ای است که برای شناخت خود و جهان خود ساخته ایم که ممکن است مورد حمله و انکار و تکذیب از سوی تعاریف دیگر و اجتماعات دیگر قرار گیرد؛ زیرا زبان، به گفته «بوردیو» نوعی ابزار قدرت یا ضعف است.

نادیده گرفتن زبان مادری برای صاحبان آن زبان­ها چه عواقبی دارد؟

در خصوص اصطلاح «زبان مادری» باید بگویم زبان مادری معمولا به زبانی اطلاق می­ گردد که در خانه و محل زندگی کودک مورد استفاده قرار می­ گیرد. زبانی که کودک برای نخستین بار آواهای آن را می ­شنود و ممکن است زبان مادر او، پرستار یا اطرافیان دیگر او باشد. حتی ممکن است زبان کسی باشد که او را پرورش داده و لزوما مادر بیولوژیکی او نبوده و به زبان دیگری تکلم کند. در شرایطی هم ممکن است زبان خانه یا مادر، منطبق بر زبان آن جامعه زبانی­ ای که کودک در آن بسر می­ برد، نباشد که در آن صورت بستگی به میزان تاثیرگذاری هرکدام از زبان­ ها ، کودک در یکی از آن­ها توانا­تر خواهد شد و ( بسیاری از شرایط استثنایی دیگر که مجال پرداختن به آن نیست). به همین دلیل، زبان­شناسان ترجیح می­دهند از اصطلاح " زبان نخست" (L1 ) استفاده کنند.

با این حال، در شرایط عادی و معمول زندگی، زبان مادری (زبان نخست) همان زبانی است که کودک به علت ارتباط زیاد با مادر خود، در طی دوران رشدش از او و جامعه زبانی خود می ­آموزد و به آن سخن گفته و به آن می ­اندیشد و حجم زیادی از دانش و شناخت خود را نسبت به دنیای پیرامون خود از آن طریق معنا کرده و فرا می ­گیرد. از این رو، فرایند یادگیری که در کودک نه از مدرسه بلکه از همان بدو تولد و به "زبان مادری" شروع شده (experiential learning mode) است و در مدرسه می­بایست طبق اصول علمی ساختار بندی و کنترل ­گردد.

قطع چنین ارتباطی کودک را از هویت فرهنگی خود دور می کند این تصور برای کودک ایجاد می­ شود که فرهنگ و زبان مدرسه نسبت به فرهنگ و زبان او دارای امتیاز و اعتبار بیشتری بوده و زبان او تنها مصرفی خانگی دارد. بی ­شک این امر می تواند عواقبی روانشناختی مانند کاهش عزت نفس وعدم اعتماد به نفس در کودکان (بزرگسالان آینده) بهمراه داشته باشد. از سوی دیگر، این وقوع چنین اتفاقی در مدارس، دقیقا متناقض با یافته ­های متخصصین امر آموزش است که امروزه بر آموزش فراگیر- محور (به دلایل زیادی) نسبت به آموزش معلم- محور تاکید می­ ورزند.

آیا این آموزش تنها باید در بخش ادبیات باشد و یا تمامی دروس به زبان مادری آموزش داده شود؟

یکی از اهداف تعیین کننده و حیاتی در سنین کودکی توسعه مهار­ت هایی مانند مهارت خواندن و نوشتن و درک مطلب است، در واقع کودکان، قبل از هر چیز، باید بیاموزند میان آواهای یک زبان و حروف و نمادهای بکار رفته در فرم نوشتاری، ارتباط برقرار نموده و از طریق بافت معنایی به حدس معنای واژگان و در نتیجه درک متون دست یابند. درک چنین مفهوماتی پایه­ ای به رشد توان ارتباطی آن­ها، به شیوه­ای معنادار، کمک می­ کند؛ اما کسب این مهارت­ ها به دلایلی که در پاسخ سوال دوم عنوان شد، باید به زبان مادری باشد.

در خصوص تمایز میان دو مفهوم "آموزش به زبان مادری" و "آموزش زبان مادری" باید بگویم در واقع زمانی که سخن از تحصیل به زبان مادری و رعایت حقوق زبانی اقلیت­ها است، "آموزش به زبان مادری" مد نظر است. "آموزش زبان مادری" یا " ادبیات" را، به عنوان تنها یک ماده­ درسی، می­ توان خارج از حیطه ی برنامه ­های آموزشی رسمی مدرسه نیز دنبال نمود؛ هرچند؛ این شیوه یادگیری ادبیات زبان مادری برای خود هزینه ­ها و مشکلاتی دارد و در سطح آموزشی، کمکی به پیشرفت علمی کودک (بزرگسال آینده) در مقاطع مختلف تعلیم و تربیت او نمی­ کند. در اینجا نکته ی مهم آموزش ادبیات زبان مادری نیست بلکه برخوردار بودن کودکان جوامع چند زبانه از فرصت­ های برابر برای رشد و پرورش و حق آموزش یکسان در کلیه سطوح یادگیری است.

افت تحصیلی کودکان دوزبانه را می توان دلیلی بر عدم آموزش به زبان مادری دانست؟

سوال خوبی است. به طور کلی افت تحصیلی کودکان دلایل پیچیده روان­شناختی، تربیتی و جامعه شناختی و غیره دارد، اما یکی از مهمترین دلایل افت تحصیلی دانش ­آموزانی که به زبان مادری خود آموزش نمی ­بینند، طبق تحقیقات انجام شده حتی در خود ایران (ر.ک به نجاریان و مکوندی، ١٣٧٦)، می­ تواند از پیامدهای این نوع از دوزبانگی­ های مبتنی بر آموزش با برنامه ی تک زبانگی باشد. زبانی که کودک بر آن تسلط دارد و می­ تواند مهمترین عنصر موثر در فرایند تعلیم و تربیت باشد کنار گذاشته می­ شود. کودکی که محروم از آموزش به زبان مادری است، تحت فشار زیاد، مجبور به باز تعریف کل مفهوماتی است که در زندگی پیش از ورود به مدرسه، از طریق کسب تجربه، یادگیری مشارکتی، انتخاب آزاد، یادگیری عملی یا ماجراجویانه به آن­ها دست یافته است و اکنون در مدرسه، حداقل در سال­های اولیه (اما حیاتی و تعیین کننده­ی مدرسه) همان­ها را به زبانی دیگر باز نمی ­شناسد.

در صورتیکه کودک مفاهیم و مهارت­ های لازم را به زبان اصلی خود بیاموزد، به هنگام انتقال آن به زبان دوم، نیازی به دوباره آموزی ندارد و زبان دوم به بعد را با سرعت بیشتری می­ آموزد. طبق نظر زبان­شناسان این دانش زبانی به صورت اتوماتیک به زبان دیگر منتقل می­ گردد. این امر که به عنوان "پایه ­ریزی قوی زبانی" خوانده می­ شود، منجر به درک بالای کودک در تمام زمینه ­های دانش می­ شود. در این شرایط نگرش کودکان نسبت به مدرسه مثبت است و از فشاری که بر دوش معلمان است، کاسته می­ شود. تجربیات آموزشی به زبان مادری ملموس ­تر و طبیعی­ تر و در محیطی انتقال می­ یابد که استرس کمتری بر کودک حاکم است.

از نقطه نظر احساسی، استفاده از زبان مادری در آموزش، کودکان را از گسستگی عاطفی ناشی از استفاده نکردن از زبان مادری بازداشته، منجر به بالا رفتن سطح کیفی و کمی آموزش شده و باعث می­ شود آن­ها به جای آنکه انرژی خود را صرف چگونگی برقراری ارتباط با زبانی که به اندازه­ی کافی بر آن اشراف ندارند بکنند، صرف استفاده از زبان خود برای تفکر و اندیشیدن نمایند. پژوهش ­ها نشان داده ­اندآموزش به زبان مادری، یادگیری زبان­های دیگر را تسهیل­ می­ کند. از لحاظ اقتصادی دو زبانه شدن به شیوه درست، برای کودکان (بزرگسالان آینده) سود بیشتری دارد.

در واقع آمارهای جهانی در جوامع دوزبانه یا چند زبانه ای که نظام آموزشی آن­ها مبتنی بر برنامه های پیشرفته برای آموزش دو زبانه و چند زبانه نبوده است، حکایت بر میزان افت تحصیلی بیشتر و نرخ بی سوادی بالاترنسبت به جوامع تک زبانه دارند که خود موجب توسعه نیافتگی و از بین رفتن و به هدر رفتن استعدادها و پتانسیل­ های موجود در نیروی انسانی جوامع می ­شود. گرانت (١٩٧٣) معتقد است در کلاس­ هایی که کودکان به زبان خود آموزش نمی ­بینند هر درس خود یک چالش و یک درس زبانی است زیرا معلم و شاگرد را به جای نکته ­ علمی درس درگیر نکته زبانی کرده و برون­داد و عملکرد را تحت الشعاع قرار می­ دهد. می­ توان خلاصه­ ای از پیامدهای آموزش به زبان غیر مادری را در چند مورد زیر عنوان نمود: تاخیر در فرایند یادگیری، لذت نبردن از اوقاتی که در مدرسه صرف می­ گردد، کمی مشارکت والدین در فعالیت­ های مدرسه، کاهش اعتماد به نفس، کندی در امر یادگیری زبان­ها، عملکرد ضعیف در مدرسه و عادی شدن آن، فراری بودن از مدرسه و نگرش منفی نسبت به آن از آن جمله اند.

کدام یک از زبان­ های ایرانی در خطر نابودی قرار دارند؟ و دلیل آن چیست؟

این چنین نیست که همه­ ی زبان­هایی که در مجموعه­ ی زبان­های ایرانی قرار گرفته­ اند از نظر مکانی نیز در جغرافیای ایران امروز به سر برند. برای مثال تعدادی از زبان­های ایرانی در خطر مانند یغنابی (ازبکستان)، استی (گرجستان) یا یزغلامی، گویشوری در ایران ندارند و در جاهایی هم که هستند، دارای گویشوران کمی هستند. تا جایی که من اطلاع داشته باشم بین بیست تا سی زبان ایرانی در شرایط بدی قرار دارند که تعدادی از آن­ها جز زبان­هایی هستند که کودکان آن­ها را در خانه یاد نمی­گ یرند. و یا زبان­هایی که گویشوران پیری از آن­ها زنده مانده ­­اند و گویشوران جوان به آن­ها تکلم نمی­ کنند. ٢ تا ٣ زبان بکلی منقرض شده ­اند.

چه مسائلی زبان کردی را تهدید می کند؟

به نظر من پراکندگی (دیاسپورا) زبان کردی عاملی است که باعث واگرایی گویش ها و گونه های زبان کردی شده است و فهم متقابل گویش ها نسبت به هم کاهش یافته است. در صورتیکه این روند ادامه یابد گویش های کردی به زبان هایی مجزا با پیوستگی تاریخی یکسانی تبدیل خواهند شد. در این میان، بعضی از گونه های کردی دارای تعداد گویشوران کم هستند و باید به آن ها توجه ویژه ای صورت گیرد.

چه چیزی زبان کردی را تاکنون از تهدید نابودی در امان نگه داشته است؟ و اکنون این زبان در چه مرحله‌ای قرار دارد؟

کردها به دلایل تاریخی در ایران، از آگاهی هویتی و زبانی بیشتری برخوردار بوده اند و برای حفظ زبان خود چه در سطح گفتاری و چه در سطح نوشتاری تلاش فوق العاده ای کرده اند. شاید بتوان گفت روحیه مقاومت در مقابل سیاست های همگون سازی هویتی را کردها بیش از دیگر قوم ها داشته اند. آن ها حاضر به از دست دادن و ادغام پیشینه تاریخی ایی که به زعم خودشان کهن تر است، نبوده اند.

از سوی دیگر کردها در نظر تعداد گویشور در سطح بالایی هستند. تنوعات گونه ایی زبان کردی به همان نسبت که می تواند مشکلاتی را از نظر برقراری ارتباط و گسستگی زبانی ایجاد نماید، موجب غنای زبانی و فرهنگی نیز است. شاید بتوان گفت زبان کردی در سال های اخیر، زبان دوم نوشتاری، در ایران بوده است. وجود آثار مکتوب از زبان ها به حفظ و برقراری آن ها کمک زیادی می کند.

فعالان، ادیبان، نویسندگان چگونه می توانند در حفظ و تقویت زبان کردی به عنوان بزرگترین سرمایه فرهنگی تلاش کنند؟

یکی از مهمترین اقداماتی که فعالان و نویسندگان کرد از آن غافل نبوده اند حفظ فرم زبان کردی به صورت مکتوب بوده است. اما زبان یک ملت، زمانی می تواند یک سرمایه واقعی ملی و فرهنگی به شمار رود که صاحبان آن زبان قادر باشند به زبان خود بیاندیشند و تولید فکر نمایند و دارای تاریخ اندیشه باشند. در واقع هویت انسان که ابتدا از آن سخن به میان آمد، صرفا در سایه حفظ و بقای فرم زبان به صورت گفتار و نوشتار نیست بلکه رهایی از وابستگی ذهنی بوده و اندیشیدن به زبان خود و در ذهن خود ( نه دیگری) است. این نکته را با توجه به نظرات قابل تامل د. حاجی زاده (١٣٩٧) پیرامون ارتباط میان اندیشه و زبان بیان می کنم: تا زمانی که کرد در زیست جهان خود به اجماعی بر سر "ذهن زبان" کردی نرسد، حتی اگر از نظر فرم آن را حفظ نماید، آنچه در آثار او جلوه خواهد نمود ذهن دیگری به زبان کردی است؛ وی معتقد است وقتی عامری، غزالی، ابن سینا، سهروردی، دکارت، لایبنیتس، لوتر، کانت و هگل، گوته و هیوم وغیره تلاش می کنند به زبان تاریخی و بومی و مادری خود و شیوه تفکر و فهم خود آثاری خلق کنند، در اصل، به "زبان ذهن" خود اهمیت داده اند.

به عبارت ساده تر زبان آثار نویسندگان و ادیبان ممکن است کردی باشد اما در پارادایم ذهن دیگری؛ که در اینصورت از نوعی وابستگی ذهنی حکایت خواهد نمود و هویتی را خلق می کند که در درون هویت دیگری خود را تعریف کرده است. این تحولی است که باید بدست ادیبان و نویسندگان و صاحبان اثر امکان وقوع پیدا کند.

دولت‌ها چه اقداماتی را باید در راستای حفظ زبان اقوام و ملل خود انجام دهند؟

دولت ها باید اهمیتی برابر به یادگیری زبان ها بدهند تا کودکان ضمن دچار نشدن به عواقب محرومیت از زبان نخست خود، از مزایای چندزبانگی و چند سوادی نیز بهره مند گردند. آموزش به زبان مادری بایستی تبدیل به یک هنجار شود، زیرا آموزش های مبتنی بر زبان مادری از مزایای بیشتری برخوردارند. واژه هنجار در اینجا از اهمیت بسزایی برخوردار است. تنوعات زبانی در اغلب جوامع وجود دارد. بی شک وجود یک زبان مشترک برای برقراری ارتباط در چنین جوامعی از ضروریات ادامه زندگی در آن ها است؛ اما در اینجا مسئله اهمیت گذاشتن به زبانی است که کودکان به بهترین نحو با آن ارتباط برقرار کرده و موجبات پیشرفت آنان فراهم می کند.

شکی نیست در جوامع چند زبانه و در فرایند جهانی شدن و رشد فناوری و هجوم اطلاعات، یادگیری زبان های علمی دنیا، اجتناب ناپذیر و ضروری است؛ اما بر پایه تحقیقات طولی زیادی، برای مثال: ولتر و دکر (٢٠١١)؛ توماس و کولیر(١٩٩٧)؛ کومینز (٢٠٠٠)؛ گابانساگ (٢٠١٦)؛ سکوتناب (٢٠٠٤)؛ اوپتو(٢٠١٦) و بسیاری دیگر ثابت گشته است کودکان زمانی می توانند در فهم و آموزش زبان های دیگر موفق باشند (دوزبانه ها و چند زبانه های موفقی بشوند) و تفکر انتقادی و خلاقانه در آن ها ارتقا یافته و آن ها فعال تر و با نشاط تر باشند که تحت سیستم آموزش به زبان مادری، حداقل تا پایان مقطع ابتدایی تحصیل، تعلیم ببینند.