اولین و مهمترین عامل موضع کنونی ترکیه در حمایت از تمامیت ارضی کشورها در مرزهای جنوبی و جنوب شرقی آن کشور است. این واقعیت که کردها تقریبا به طور کامل در کمربند این مرزها زندگی می کند یکی از انگیزه های اصلی آنکارا برای حمایت جدی آن کشور از اصل تمامیت ارضی در مناطق مرزی ترکیه است. برای مثال، در حالی که هر گونه ادعای مالکیت بر مناطق پیشین متعلق به هر یک از کشورهای خاورمیانه موجب بروز نگرانی و وحشت در آنکارا می شود، این امر در مورد همسایگان غربی آن کشور صدق نمی کند. بالعکس، فروپاشی یوگسلاوی اندکی نگرانی را بوجود آورد و ترکیه از تشکیل کشورهای جدید استقبال کرد. در واقع، هنگامی که دولت موقت کوزوو در سال 2008 بدون برگزاری همه پرسی و به طور یکجانبه از صربستان اعلام استقلال کرد، ترکیه از جمله اولین گروه از کشورهایی بود که این کشور جدید را به رسمیت شناخت. تفاوت عمده ترکیه در رویکرد سهل انگارانه ترکیه نسبت به تجزیه کشورها در امتداد مرزهای غربی آن کشور و هشدار آنکارا در امتداد مرزهای جنوب شرقی این کشور، به دلیل مسئله همیشگی کردها در ترکیه است.

«عصر طلایی» در روابط ترکیه و حکومت اقلیم کردستان

اما به نظر می رسد مدتی است که موضع همیشگی ترکیه، به ویژه در قبال کردهای عراق تغییر کرده است. آب شدن یخ ها در روابط میان ترکیه و حکومت اقلیم کردستان در حدود سال 2008 اتفاق افتاد. علاوه بر ناامن کردن خاورمیانه، از نظر ترکیه، و مسئله کردها روابط رو به رشد اقتصادی و تجاری میان ترکیه و حکومت اقلیم کردستان، دلایل عمده ای این چرخش مثبت در روابط دو طرف بود. در واقع، در حدود سال 2009-2010 عراق در میان سه شریک اصلی تجاری ترکیه قرار داشت. هنگامی که ترکیه تلاش کرد تا مسئله داخلی کردی خود را از طرق صلح آمیز و سیاسی حل کند، این همکاری افزایش یافت. با وجود برخی وقفه ها، این سیاست بین سال های 2009 و 2015 ادامه یافت.فرقه ای کردن سیاست منطقه و قدرت احزاب شیعه و نفوذ ایران در بغداد این روابط را تقویت کرد.

در این دوره، پیوندهای شخصی میان رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، و مسعود بارزانی، رئیس حکومت اقلیم اقلیم کردستان، مستجکم به نظر می رسید. سطح وابستگی دوطرفه اقتصادی، انرژی و سیاسی بین ترکیه و کردستان عراق به سطوح قابل توجهی رسید. لازم به گفتن نیست که این رابطه تقریبا بدون تقارن بود چرا که وابستگی حکومت اقلیم کردستان به ترکیه بیشتر بود. در واقع، این وضعیت نگرانی هایی را در پایتخت کشورهای منطقه، مانند بغداد و تهران و نیز واشنگتن بوجود آورد. ترکیه دروازۀ کردهای عراق به بقیه جهان به شمار می رود و نقش مهمی در کمک به اربیل برای پایه ریزی استقلال اقتصادی از بغداد ایفا می کند. زمانی که نوری المالکی، نخست وزیر پیشین عراق سهم 17 درصدی کردهای عراقی از بودجه ملی را قطع کرد، دولت اقلیم کردستان تلاش کرد تا این زیان را با فروش مستقل نفت خود به بازار بین المللی جبران کند. علی رغم مخالفت دولت مرکزی عراق، صدور نفت کردها از طریق ترکیه به بازارهای بین المللی صورت گرفت و این گامی عمده به سوی استقلال اقتصادی بود. همچنین ترکیه در دوران دشواری اقتصادی حمایت اقتصادی لازم را از کردستان عراق فراهم آورده است. این تحولات پرسش هایی را مطرح کرد مبنی بر اینکه آیا ترکیه موضع خود در مورد خواست کردستان عراق برای تشکیل کشور تغییر داده است.

به همین ترتیب، کردهای عراق در جریان جنگ با دولت خود خوانده اسلامی (داعش)، کنترل بیشتر مناطقی را که به نام مناطق مورد مناقشه میان دولت مرکزی و اربیل شناخته می شوند و قرار بود بر اساس مادۀ 119 و 140 قانون اساسی عراق تا پیش از 31 دسامبر سال 2007 حل و فصل شوند، را در اختیار گرفتند. هر چه داعش کنترل مناطق بیشتری را از دست می داد، کردها کنترل مناطق بیشتری را به داشت می آورند که از دید آنها بخشی از پروژه کردستان پیش بینی شده است، اما بغداد نیز ادعای کنترل این مناطق را دارد. حکومت اقلیم کردستان در نتیجۀ مبارزه با گروه داعش، قلمرو خود را بیش از 40 درصد گسترش داده است. در همین حال، ترکیه در قبال این تحولات یا سکوت کرده است یا انتقادی نه چندان جدی از گسترش منطقه ای کردهای عراق داشته است. از سوی دیگر مقامات ترکیه - از خود اردوغان گرفته تا بقیه مقامات عالی رتبه - گفتمان خود بر سر جاه طلبی های کردها برای تشکیل کشور را تغییر دادند و تنها دو سال پیش آن را «مسئله داخلی عراقی» خواندند. بسیاری، از جمله رهبریت کرد عراق، این موضع را به عنوان نشانه آشکار پذیرش استقلال کردهای عراق از سوی ترکیه تعبیر کردند.

همه پرسی استقلال: تست استرس روابط

با این حال، تمامی این پیش بینی ها نادرست از آب درآمدند چرا که ترکیه به تدریج مخالفت خود را با همه پرسی استقلال کردستان عراق افزایش داد. برای پیشبرد این اقدام، آنکارا سیاست دیپلماسی فعال را– هر چند خیلی دیر- پیگیری کرده است. مقامات دولت ترکیه با همتایان کرد عراقی خود، در سطح وزیر امور خارجه و روسای اطلاعاتی، دیدار کرده اند تا آنها را از ادامه این اقدام منصرف کنند. آنکارا همچنین با ایران و دولت مرکزی عراق در ارتباط است.

اما دیپلماسی ترکیه به دو دلیل از بدو تولد مرده بود. اول اینکه، آنکارا خیلی دیر دست به کار شد. بارزانی بیش از یک سال است که قصد خود برای برگزاری همه پرسی استقلال را بیان کرده است و حکومت اقلیم کردستان روز 7 ژوئن تاریخ برگزاری همه پرسی استقلال را تعیین کرد. ترکیه تنها چند هفته قبل از تاریخ مشخص شده، 25 سپتامبر، دیپلماسی فعال خود برای منصرف کردن کردها از برگزاری همه پرسی را آغاز کرد و این اقدام در این مرحله دیگر به مذاق رهبران کرد عراقی و به ویژه بارزانی خوشایند نبود تا با توجه به وضعیت سیاسی داخلی اقلیم، این درخواست را بپذیرد. اگر حکومت اقلیم کردستان بدون هیچ گونه امتیازی از دولت مرکزی عراق (که بدست نیامد) با این درخواست (ترکیه) موافقت می کرد، جایگاه بارزانی در داخل اقلیم به شکل چشمگیری افت می کرد.

دوما، درخواست ترکیه برای تعویق همه پرسی با پیشنهاد جایگزین دیگری همراه نبود. اگرچه ترکیه آمادگی خود را برای میانجی گری بین اربیل و بغداد بر سر آنچه ترکیه آن را خواسته های مشروع کردها می نامید، اعلام کرده بود، اما هیچ پیشنهاد عملی و جدی ای را برای حل این اختلاف مطرح نکرد.

اما سوالی که در ذهن بسیاری از ناظران وجود داشت این بود: با توجه به ماهیت روابط نزدیک بین آنکارا و اربیل در دهه گذشته، چرا ترکیه این همه با همه پرسی استقلال کردستان و چشم انداز کشور کردستان مخالفت کرده است؟

نگرانی های ترکیه در مورد کشور کردی

نخست اینکه، با شکست فرایند صلح کردی در ترکیه و جنگ شهری متعاقب آن که در سال های 2015–2016، دولت ترکیه بار دیگر مسئله کردی را در کنار مسائل خاورمیانه به طور کل امنیتی کرد. دولت حزب عدالت و توسعه نهایت تلاش خود را برای تغییر ذهنیت نسبت به خاورمیانه در ترکیه به کار برد. برای مدت زیادی و به طرز گسترده ای به خاورمیانه از دید یک تهدید امنیتی نگریسته می شد. به خاورمیانه به چشم جغرافیای جدائی طلبی کردی، «بنیادگرایی اسلامی» و عقب ماندگی نگریسته می شد. حزب عدالیت و توسعه، پس از رسیدن به قدرت، از طریق مشارکت اقتصادی به تدریج این برداشت ها از خاورمیانه را غیر امنیتی کرد. در داخل کشور، این امر با رویکرد جدیدی نسبت به کردها و مسئله کردی همراه بوده است: اتخاذ یک رویکرد بیشتر سیاسی و مدنی به جای رویکردی امنیتی.

ما در سال های اخیر شاهد دگرگون شدن این سیاست غیر امنیتی کردن، هم نسبت به خاورمیانه و هم نسبت به کردها بوده ایم. فروپاشی اقتدار دولت ها در عراق و سوریه، ظهور گروه های افراط گرا، حزب کارگران کردستان (پ ک ک) و دستاوردهای ارضی حزب اتحاد دموکراتیک در سوریه و عراق و فشاری که این امر بر مرز و امنیت داخلی ترکیه بوجود می آورد، به تغییر رویکرد نسبت به خاورمیانه منجر شد.

علاوه بر این، به نظر می رسد ائتلاف حزب عدالت و توسعه با حزب حرکت ملی و رهبر آن دولت باغچلی در انتخابات ریاست جمهوری ماه آوریل 2017 ترکیه تاثیر چشمگیری بر سیاست خارجی و داخلی ترکیه داشته است. اردوغان و حزب عدالت و توسعه وی مصمم هستند تا این اتحاد را در جریان سه انتخابات سرنوشت ساز ترکیه در سال 2019 حفظ کنند. این وضعیت — به همراه نوع جدیدی از حکومت ملی گرایانه که در آنکارا حاکم است – به این معنی بازگشت «تاثیر باغچلی» بر سیاست داخلی و خارجی ترکیه است. با توجه به مرکزی بودن مسئله کردها در هویت سیاسی حزب حرکت ملی، شکی نیست که تاثیر این اتحاد در هیچ عرصه سیاست گذاری ای به اندازه مسئله کردها و رویکرد دولت نسبت به کردهای خارج از ترکیه احساس نخواهد شد.

با نزدیک شدن روز همه پرسی، مواضع بازیگران منطقه ای و بین المللی آشکارتر شد. در سطح منطقه ای، ایران و ترکیه جدی ترین مخالفان همه پرسی استقلال بودند، در حالی که اسرائیل به تنها طرفداران استقلال کردها تبدیل شد. ترکیه با ایران و دولت مرکزی عراق در این زمینه متحد شده است. علاوه بر این، در حالی که برخی از بازیگران آشکارا به مخالفت برخواستند اما این سکوت برخی دیگر از بازیگران بود که باعث جلب توجه شد. اکثر کشورهای حوزۀ خلیج فارس در این زمینه سکوت کرده اند. ثامر الجنید، وزیر امور مسائل خلیج فارس عربستان سعودی (و سفیر پیشین عراق در عراق) به دیدار بارزانی رفت و پیشنهاد میانجی گری بین اربیل و بغداد را داد. این وضعیت منطقه ای مسائل منطقه ای بهار عربی و صف بندیهای آن را روشن تر می سازد. این حقیقت که اسرائیل آشکارا از استقلال کردها حمایت می کند و اینکه کشورهای عربی خلیج فارس با آن مخالفت نمی کنند، ظاهرا باعث تقویت مخالفت ایران و ترکیه با همه پرسی استقلال شده است. این امر بازتاب شکاف منطقه ای است که با بحران قطر آشکارتر شده است. در واقع، بهبود روابط ایران و ترکیه نه به دلیل منافع مشترک بلکه به خاطر نگرانی های مشترک است. ظهور کردهای منطقه در صدر فهرست نگرانی های مشترک این دو کشور قرار دارد. همین منطق در مورد مواضع ترکیه و ایران در حمایت از قطر طی بحران خلیج فارس صدق می کند. هر دو کشور نسبت به نیت ائتلاف کشورهای خلیج فارس به رهبری عربستان سعودی و امارات متحده عربی تردید دارند.

عوامل فوق الذکر پس زمینه ی واکنش های شدید ترکیه به همه پرسی استقلال کردستان را شکل داده اند. ترکیه علاوه بر گفتمان شدید خود سعی کرده است تا نارضایتی خود از همه پرسی را با چندین ابزار دیگر ابراز کند. نیروهای مسلح ترکیه روز 18 سپتامبر مانورهایی را در خارج از شهر سیلوپی، که کمتر از 10 کیلومتر (6 مایل) از مرز ترکیه با سوریه و عراق فاصله دارد آغاز کردند. رهبران ترکیه همچنین طی پیام هایی اعلام کردند در صورتی که نتایج همه پرسی لغو نشود اقدامات دیپلماتیک، اقتصادی و امنیتی - که هنوز مشخص نشده اند – اعمال خواهند شد. ترکیه حتی با ایران و عراق توافق کرده است - در نشست سه جانبه وزیران خارجه آنها در نیویورک - تا «اقداماتی هماهنگ» را علیه تلاش حکومت اقلیم کردستان برای برگزاری همه پرسی استقلال مورد بررسی قرار دهد. با این وجود، هیچ یک از این هشدارها کردهای عراقی را از برگزاری همه پرسی در روز 25 سپتامبر منصرف نکرد. نتایج حاکی از نرخ بالای مشارکت (بیش از 72 درصد) در همه پرسی و حمایت شدید (بیش از 92 درصد) برای پیشنهاد استقلال است. ترکیه همچنان بر این نکته تاکید دارد که اگر حکومت اقلیم کردستان، حتی پس از برگزاری همه پرسی، از تلاش خود برای استقلال پا پس نکشد، اقداماتی را اتخاذ خواهد کرد. بایستی دید که اقدام بعدی اربیل در این راستا چه خواهد بود.

همۀ این ها اتفاقات نشان می دهد که با وجود دشواری هایی که در روابط ترکیه با بغداد وجود دارد، این کشور همچنان اهمیت بیشتری برای یکپارچگی ارضی عراق قائل است تا روابط نزدیک اش با اربیل. چالشی که ترکیه با آن رو به رو است این است که حکومت اقلیم کردستان، هر چند به صورت تدریجی اما به خوبی، در مسیر رسیدن به کشوری مستقل قرار گرفته است. ار آنجایی که روند دولت-سازی کردهای عراق تا کنون به گونه ای تکاملی به راه خود ادامه داده است، آنها (کردها) به همین مسیر برای دستیابی به استقلال ادامه خواهند داد چرا که رهبران کردهای عراق همواره تأکید کرده اند که برگزاری همه پرسی به معنای اعلام فوری استقلال نیست. آنها می خواهند روند دستیابی به استقلال طی مذاکراتی چند ساله با بغداد صورت بگیرد. دیر یا زود، آنکارا با چشم انداز واقعی یک کردستان مستقل در امتداد مرز جنوب شرقی خود روبرو خواهد شد. منفعت ترکیه در این است که سیاستی شفاف، منسجم، پایدار و عملی در قبال مسئله کشور کردی در خاورمیانه اتخاذ کند.

منبع: بنیاد مارشال آلمان

ترجمه: خبرگزاری کردپرس- سرویس جهان

کد خبرنگار: 40101