دکتر علیرضا خانی، شاعر، ادیب و پژوهشگر ایلامی نامی شناخته شده در استان ایلام که در روزهای اخیر با چاپ و ویراست دوم دیوان ارزشمند «شاکه و خان منصور» در کتابی با عنوان شنه‌ی وای «شه‌ماڵ» مورد توجه محفل ادبی غرب کشور قرار گرفته است. خانی متولد 1348 و اهل شهرستان کلهرنشین ایوان در استان ایلام است. از او آثار متعدد دیگری در زمینه ادبیات منتشر شده است. به بهانه انتشار کتاب شنه‌ی وای شه‌ماڵ در نشر باشور، کردپرس گفتگویی با این ادیب و پژوهشگر ایلامی ترتیب داده است.

کردپرس: اشعار شاکه و خان منصور، دارای چه خصوصیاتی بود که شما نسبت به شرح و انتشار آنها همت گماشتید؟ آیا غنای ادبی آن مدنظرتان بود یا صرفا به خاطر خاستگاه آنها در ایوان که زادگاه شما نیز هست شما را بر آن داشت که چنین تلاشی را انجام دهید؟

وظیفه‌ی ما به عنوان كسانی كه در وادی ادبیات قدم گذاشته و طی طریق می‌كنیم، شناختن و شناساندن ادبیات و در محدوده‌ای كوچك تر شعر ناب است، حال این شعر به زبان كُردی باشد یا هر زبان دیگری. البتّه جایگاه زبان ایرانی‌تبار كاملاً ارزشمند و آشكار است، امّا در كنار ادبیات كهن فارسی، ادب كُردی و شعر کُردی نیز جایگاهی بسیار ارزشمند دارد كه پرداختن بدان ضرورتی انكار ناپذیر است. اما شاکه و خان منصور ایوانی را می توان سرآمد شاعران کرد کلهر به حساب آورد. این دو شاعر فرزانه و فرهيخته ي زمان از مناطق كلهرنشين، سده هاست که صداي شعرهايشان پژواك سان از كوه هاي مانشت و بانكول به گوش مي رسد و آواي دل انگيز كلامشان، روح مردمان کرد بویژه كلهرنشين را آرامش مي بخشد. خان منصور بزرگ بود از ايل كلهر ایوان و شاکه از اهالی بولی همجوار ایوان، آنها به همديگر عشق مي ورزيدند و با همين عشق، زبان مادريشان را از هجوم سيل هاي ويرانگر نجات دادند تا به ما كردهای كلهر امروزي برسد و يادگاري باشد تاريخي،كه با آن نه گزند حوادث و نه دست بي رحم روزگار تاب مقابله نخواهد داشت. روز به روز واژگان زيبا و دلنشين آنها دل زمان را مي نوردند و به آستان كلهر كه مي رسند بر اين بوم و بر زينت مي گردند. موفقيّت اين دو شاعر در قدمت آنان و تدوين زبان مادریشان است، آنان در عالم خود (گويش كلهري) برجسته ترين شاعران هستند، به گونه اي كه مي توان گفت اين دو شاعر اگر تنها يك منظومه هم مي داشتند باز هم مايه ي توفيق واشتهار آنان مي شد، اينان به عنوان پيش كسوت شعر كردي كلهري و پرچمدار ادبيّات اين گويش داراي شهرت زيادي هستند. مفاهيم بلند و استوار خان منصور و همدم غار او، شاكه، را قلمرويي از اندرزگويي اخلاقي همراه با اطلاعات تاريخي-جغرافيايي مي يابيم، در زيبا شناسي امروز ماندگاري يك اثر از اهميت و ارزش والاي آن اثر خبر ميدهد. به هر روي ،آشنايي با اشعار اين شاعران با غناي دروني و مفاهيم وزين خويش مي توانند مرهمي بر دردهاي بي درمان نسل جدا مانده از نياكان خود باشد.

کردپرس: اگر ممکن است به صورت خلاصه شمایی از زندگینامه این دو شاعر بفرمایید.

در خصوص زندگی نامه و شجره ی خان منصور باید عرض کنم که خان منصور در سال 1105 هـ.ق در منطقه ی ایوان پابه عرصه ی وجود گذاشت. وی پسر میر میدان پسر منصور خان اول پسر محمد جعفر گپو (دو پسر به نام های منصورخان و شهبازخان داشته است) (منصور بیگ و یا شهباز بیگ) که نویسنده شرفنامه هم به این اسامی (منصور خان و شهباز خان) اشاره نموده است. محمد جعفر گپو پسر محمد حسن خان پسر اسد خان می باشد که بعدها ایل و طایفه ی "مه سوری" که ایوانی هستند را به خود اختصاص داده اند و از نژادگان ایل دلیر و شهیر کلهر و حاکم منطقه ایوان در اواخر دوران صفویه و حکومت نادر شاه بوده است. زادگاه خان منصور منطقه ی سراب ایوان بوده و در دو نقطه ی سراب بازان و سراب خوران و زمستان ها هم در گرمسیر ایوان در منطقه بانمیل و بیجار سکونت داشته است. در بین سال های 1175ه.ق 1177 ه.ق دارفانی را وداع می گوید. چون وصیت می کند که در جایی دفنم کنید که هم سراب خوران و هم سراب ایوان از چشمم دور نباشد به قولی در نزدیکی یکی از روستاهای ایوان مابین این دو نقطه او را به خاک می سپارند. اما حقیقت این است که اطلاعات زیادی راجع به زندگی شاكه در دست نیست اما از افواه چنان استنباط مي شود: «بین سال 1115ه.ق در پا قلعه دهستان بولی از بخش چوار (ایلام) متولد شد. مردم پاقلعه به شاکه ارادت داشته اند چنانکه تا سال ها پیش نام پسرانشان را شاکه می گذاشتند و در مورد شیوه ی زندگی وی گفته مي شود که شاکه تا پیش از آشنایی با خان منصور زندگی را با رنج و سختی می گذرانده و شغل نمک فروشی داشته است. او در درگاه خان منصور تشکیل زندگی داده ولی صاحب فرزندی نشده است. ذوق سرشار و طبع روان شاکه در شعرهایش زبانزد خاص و عام بوده است. پس از مرگ خان منصور او به منطقه خود بولی و از آنجا به عراق می رود. از ادامه زندگی او اطلاعي در دست نیست مرگ شاکه را بین سالهای 1195-1190 در بغداد بیان کرده اند. مرگ او را پانزده سال بعد از خان منصور ذکر کرده اند.

کردپرس: در خصوص نحوه انجام این کار و سختی هایی که داشت بگویید.

بسیاری از علاقمندان به ادبیات کردی در این سالها سراغ دیوان شاکه و خان منصور ایوانی را از من گرفته اند و به این فکر افتادم تا دیوان شاکه و خان منصور را همچون دیگر دواوین شعر بررسی، شرح و تصحیح نمایم. آرام آرام این کار را با همکاری همسرم سرکار خانم دلشاد انجام دادیم. ابتدا برای اینکه این اثر در کوره نقد و نظر اساتید برجسته دانشگاه قرار گیرد، بخشی از آن را به عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد همسرم سرکار خانم بهناز دلشاد قرار دادیم. در کش و قوس های آن پایان نامه و اظهار نظر اساتید برجسته ی دانشگاه که یکی از آنها جناب دکتر میر جلال الدین کزازی بود، ما با کم و کاستی های این اثر مواجه شدیم و سعی در برطرف کردن آنها کردیم. آن پایان نامه کمک شایانی کرد تا بتوانیم چنین اثر پژوهشی و دانشگاهی از دیوان شاکه و خان منصور ایوانی را به سرانجام برسانیم. علاوه بر اساتید دانشگاه از افراد دیگر که نامشان در مقدمه کتاب آمده است، بسیار کمک گرفتیم. با بعضی از اساتید مستقیما در ارتباط بودیم و بسیاری از شخصیتهای علمی، فرهنگی، ادبی و هنری در این امر راهنما و یاریگر مولفین بوده اند، وظیفه ی خود می دانیم که سپاس و قدردانی مان را آراسته ی وجود نازنینشان کنیم. لازم می دانم از بزرگی و سخاوتمندی این بزرگواران تشکر فراوان کنم البته نام بزرگشان زینت بخش صفحات اول این اثر هست.

کردپرس: چند مدت طول کشید؟

این کتاب حاصل دو سال و اندی تلاش مستمر و طاقت فرسا بود.

کردپرس: به جز خصوصیات زبانی و پرچمدار بودن این اثر در گویش کلهری، جایگاه دیوان شاکه و خان منصور را در فرهنگ استان ایلام چگونه می بینید و دارای چه کارکردهایی است؟

آن چه ما را بر آن داشت تا تحقیق و پژوهش خویش را در موضوع «دیوان شاكه و خان‌منصور» انتخاب نماییم همانا احیای ادبیات كُردی به ویژه ادبیات كُردی گویش كلهری بود. و نیز معتقدیم كه مضامین بكر و تعابیر و تصاویر در این دیوان می‌تواند به عنوان میراثی از ادب كُردی برای نسل‌های متمادی باقی بماند، معرفی و شناختن این شاعران بی‌بدیل در ادب كردی به هم وطنان، از دیگر اهداف کتاب بود، نیز شرح و تحلیل بسیاری از واژگان سخت و تركیبات و مضامین ناشناخته و مهجور كه امروزه كاربردی در گویش کلهری ندارند و تقریباً به تاریخ پیوسته‌اند از اهداف مورد نظر بوده است. در بحث تاریخ و ازمنه‌ی تاریخ منطقه نیز زوایای پنهانی از تاریخ كرد و كردستان و خصوصاً تاریخ ایل كلهر و ایوان و معرفی این شهر باستانی (آریوحان)كه بی‌شک از مهم‌ترین مطالب این کتاب می‌باشد، مورد نظر بوده است، معرفی شاكه و خان‌منصور به عنوان دو فرزانه‌ی ادب كردی كلهری و جایگاه خان‌منصور هم در مقام شاعری و هم در مقام یك حاكم و سردار ( به قول استاد کلیم‌الله توحدی) اهل سیف و قلم، می‌تواند حائز اهمیت باشد. این چاپ می‌تواند جهت روشن شدن بسیاری از مطالب تاریخی و ادبی مورد استفاده قرار گیرد همچنین از جنبه‌ی زبانشناسی مورد توجه و قابل اعتنا می‌باشد . راهنمای رسم‌الخط كُردی كلهری آن می‌تواند به هر كرد زبانی چگونه خواندن و نوشتن را بیاموزد. انتقال مضامین و صناعات ادبی این دیوان به زبان فارسی نمایانگر پر باری ادب کردی است. چاپ حاضر مجموعه‌ای است برای آشنایی علاقه‌مندان از هر گروه و در هر سنی با اشعار كردی كلهری، با شرح و تفسیر ابیات به زبان فارسی و یادآوری ظرایف آنها به نوعی كه بتواند انگیزه‌ی مطالعه و تتّبع بیشتر را در این زمینه فراهم آورد و سبب انس بیشتر با این دیوان شود.

کردپرس: در خصوص ساختاری که برای این کتاب در نظر گرفته شده توضیح دهید.

بخش اصلی این اثر شرح و بررسی اشعار شاکه و خان منصور است که به روش تقسیم‌بندی و بررسی تک تک ابیات از سه جنبه‌ی؛ واژه شناختی، معنی و زیباشناختی به آن پرداخته ایم. در طول این سالها نسخ متعددی به دستمان رسید، تمام تلاشمان را کرده ایم تا ظن قوی در رابطه با اشعار را ملاک و معیار قرار دهیم، تا حدودی اشکالات را اصلاح کرده و اقوال مختلف را در بخش توضیحات آورده ایم. در قسمت واژه شناختی به معنای فارسی واژگان كردی و حتی‌‌المقدور به آوردن ریشه‌ی باستانی واژه‌ها به شیوه‌ی لاتین‌نگاری پرداخته و سعی کرده ایم کلماتی که نیاز به ریشه یابی دارند را ریشه یابی کنیم، بسیاری از اسامی، اصطلاحات، ضرب المثل ها و جای نام های منطقه کلهر و ایوان را که در اشعار شاکه و خان منصور آمده است مفصل توضیح داده ایم. در قسمت معنی سعی كرده‌ایم معنا و مفهوم را به زبان فارسی بیان كنیم و در پایان نیز به بررسی زیبایی‌ها و آرایه‌های ادبی هر بیت پرداخته‌ایم. تمام سعی مان را کرده ایم تا در حد توان زیبایی های ادبی این اثر گرانبها را بشناسیم و بنویسیم تا جایی که از 650 بیت اشعار شاکه و خان منصور حدود 950 آرایه ی ادبی استخراج کرده ایم. این نشان دهنده شناخت شاکه و خان منصور از زیبایی های شعر و توانمندی آنها در پرداخت مضامین بکر شعری است.