رونالد ریگان رئیس جمهور اسبق ایالات متحده در سال 1981 در یک سخنرانی به نوشته های ابن خلدون اندیشمند اسلامی قرن 14 میلادی اشاره کرد؛ کسی که اندیشه های او هنوز معتبر است، به ویژۀ در ترکیۀ امروز. ریگان از اندیشه های ابن خلدون به عنوان منبع الهام برای سیاست های اقتصادی ایالات متحده استفاده کرد.

آنچه ریگان به آن ارجاع و استناد می کرد کار ابن خلدون دربارۀ ظهور و سقوط امپراتوری ها بود: «باید توجه داشت که در آغاز سلسلۀ حکومتی، مالیات گیری علی رغم برآوردهای کم درآمد زیادی دارد. اما در پایان سلسله، مالیات گیری به رغم برآوردهای زیاد درآمد اندکی خواهد داشت.»

ابن خلدون (1332 – 1406 میلادی، 732 – 808 هجری قمری) که پدر جامعه شناسی و تاریخ نگاری مدرن شناخته می شود، اندیشمندان زیادی را در تاریخ تحت تأثیر قرار داده است، مانند گئورگ ویلهلم فردریش هگل فیلسوف آلمانی و تا حدی کارل مارکس. یکی از مهم ترین آثار ابن خلدون مقدمه است، که در آن ظهور و سقوط حکومت ها و مفهوم «عصبیت» را بررسی می کند، که من آن را به عنوان آگاهی هویتی تعریف می کنم. این اثر مهم، همچنین، توصیه های چندی پیشنهاد کرده است که برای توقف روند سقوط امپراتوری عثمانی به کار بسته شدند و احمد جودت پاشا (1822 – 1895)، دولتمرد و عالم برجستۀ عثمانی، به آنها رجوع و از آنها استفاده کرد.

به باور ابن خلدون دوران عمر حکومت ها مشتمل بر پنج مرحله است که مرحلۀ پایانی به سقوط حکومت منتهی می شود. در حالی که مرحلۀ نخست با پیروزی و استقرار شناخته می شود، مرحلۀ پایانی با استیلای لیبرتینیسم [» بی بند و باری]، ابتذال و جاه طلبی شناخته می شود. در بخشی از همین مطلب ابن خلدون می گوید زوال حکومت از دو نهاد آغاز می شود: نظامیان و ارتش (که نمایندۀ عصبیت هستند) و پول و دارایی (که نمایندۀ رفاه هستند). سرکوب و استبداد ارتش را از هم گسیخته می کند و تجمل گرایی و اسراف نیز رفاه را از بین می برد.

ابن خلدون می گوید خودکامگی در یک حکومت نه تنها نشان از عمر زیاد حکومت دارد، بلکه ابزارهای خیر و رفاه را نیز از بین می برد. در چنین دورانی اسراف افزایش می یابد، مستمری ها کفاف نمی دهد، خزانه رو به نقصان می گذارد و نمی تواند هزینه ها را تأمین کند. به این ترتیب، با کاهش هزینه های نظامی سیستم دفاعی حکومت آسیب پذیر می شود و نمی تواند هزینه هایش را تأمین کند. حکومت برای جبران کاستی های خزانه مالیات های خوسرانه وضع کرده و مالیات های موجود را افزایش می دهد. هزینه های زندگی اسراف کارانه و تجمل گرایانه کاهش نمی یابد، بلکه همچنان فزونی می گیرد. این وضعیت تا سقوط حکومت تداوم می یابد.

اگر چه اصول مذکور قرن ها پیش توسط ابن خلدون مطرح شده اند، اما در دوران انحطاط امپراتوری عثمانی معتبر بودند و امروز نیز همچنان اعتبار دارند. اندیشمندان عثمانی مانند کاتب چلبی و مورخ مصطفی نعیمه در دوران رکود امپراتوری در قرن هفدهم تلاش کردند از آرای ابن خلدون بهره ببرند.

اما مقدمۀ ابن خلدون در زمان حکومت سلطان عبدالحمید دوم (1876 – 1909) ممنوع بود. سلطان عبدالحمید دوم که به حکمرانی با مشت آهنین در دوران افول معروف بود، این کتاب را ممنوع کرد زیرا حدود 500 پیش از آن عملکرد وی را نقد کرده بود.

در حقیقت اسراف، تجمل گرایی و فسادی که در مقدمه توصیف شده بود، آینۀ وضعیتی بود که در آن هنگام حاکم بود. دورانی بود که مردم در فقر و فلاکت زندگی می کردند و حتی حکومت هر روز بخشی از قلمرو خود را از دست می داد، اما سلطان و دولتمردان از خودنمایی و تظاهر به شکوه و تجمل کوتاه نمی آمدند. به عنوان مثال، سلطان که فکر می کرد قصرهایش جواب گوی نیازهایش نیستند، برای احداث عمارت ها و کاخ های بیشتر دست به استقراض از کشورهای دیگر زد. توفیق فکرت از اندیشمندان و شاعران دوران عثمانی وضعیت آن دوران را به خوبی در شعری با عنوان «خوان یغما» توصیف کرده است:

«تناول کنید سروران، این خوان میل بر انگیز از آن شما است

تناول کنید تا سیر شوید، تا بالا بیاورید و تا منفجر شوید»

حرکت تاریخ دایره ای است. به عبارت دیگر، تاریخ گاهی خود را تکرار می کند، به همین خاطر است که من فکر می کنم اندیشۀ ابن خلدون هنوز پس از این همه سال صادق است.

امروزه ما همچون شاهدان یا تذکره نویسان یک سقوط جدید هستیم، اما سقوطی که در طول تاریخ بارها تکرار شده است. در ترکیۀ مدرن نیز همه چیز همان است [که ابن خلدون در شرح سقوط حکومت ها گفته است] – قصر همان است؛ تجمل گرایی از بین برندۀ رفاه، خودکامگی تضعیف کنندۀ ارتش، مالیات فزاینده و نابجا همان است؛ جستجوی توانایی های خارجی برای جایگزین کردن با بوروکراسی دچار انحطاط همان است، نخوت و سهل انگاری همان است. شاعر راست می گوید که «خانه در آتش و در بالاخانه ضیافتی بر پا است.»

من نمی دانم چه را توصیف کنم و آن را چگونه توصیف کنم. اگر به نوشیدنی های دراگون فروت اشاره کنم که در بحبوحۀ بحران اقتصادی به مهمانان کاخ ریاست جمهوری رجب طیب اردوغان داده شد، ممکن است کسانی خشمگین شوند و شکایت کنند که چرا از چای سفیدی که برخی در آن ضیافت نوشیدند و قیمت آن هر کیلو 700 دلار است، نام نبرده ام. اگر بگویم ناوگانی از خودروها برای این مهمانی آماده شده بودند، می ترسم 500 میلیون دلار هزینۀ هواپیما توسط حکومت از قلم بیفتد. اگر از مجموعۀ 1000 اطاقۀ ریاست جمهوری سخن بگویم، ممکن است قصر تابستانی 300 اطاقۀ رئیس جمهور را در استان جنوب غربی موغلا فراموش کنم که برای ساخت آن 50 هزار اصله درخت قطع شد. بگذارید به شعر «خوان یغما» از توفیق فکرت بزرگ گوش بسپاریم:

«تناول کنید سروران، این خوان میل بر انگیز از آن شما است

تناول کنید تا سیر شوید، تا بالا بیاورید و تا منفجر شوید

این خرمن تمام می شود، در این دم رفتن چنگ بزنید به هر چه می توانید

این اجاق به پت پت افتاده است، ممکن است فردا آن را خاموش ببینید

شکم های امروز قوی است، آش امروز گرم است

گاز بزنید، ببلعید، بلنبانید

بخورید سروران، این خوان اشتها آور از آن شما است

بخورید تا سیر شوید، تا بالا بیاورید و منفجر شوید»

* علی آغجاکولو نویسنده و روزنامه نگار، دانش آموختۀ دکترا از مدرسۀ علوم اجتماعی دانشگاه یلدیز است. تخصص وی در حوزۀ تاریخ و فلسفۀ روابط میان مذهب و سیاست در ترکیه است. وی تا کنون دو کتاب منتشر کرده است: «تاریخ مختصر ناسیونالیسم کردی» و «اندیشۀ سیاسی سعید نورسی یا اصلاح اندیشۀ اسلام سیاسی».

منبع: پایگاه خبری – تحلیلی احوال

ترجمه: خبرگزاری کردپرس – سرویس ترکیه

بیشتر بخوانید:

نشست چهار جانبۀ استانبول: فرصتی برای صلح در سوریه؟ / سرکان دمیرتاش

رضایتمندی ستم دیدگان: جامعه شناسی مقلوب / گوکهان باجیک

همگن سازی نهایی در ترکیه / چنگیز آکتار

پایان تکثر فرهنگی در مناطق کردنشین ترکیه / نورجان بایسل

مصاحبۀ ریجن با سخنگوی YPG: 900 عضو داعش از 44 کشور جهان در اسارت YPG هستند

روابط ترکیه – اقلیم کردستان یک سال پس از همه پرسی استقلال / پل ایدون

تلاش اردوغان برای حل معمای خاشقچی دغدغۀ آزادی رسانه ها نیست / گوکجان آیدوغان

برانسون، خاشقچی، ایران: فرصت ها و چالش های روابط ترکیه - آمریکا / ادوارد جی. استافورد

کمالیسم راست گرا و ارتش ترکیه / گوکهان باجیک

آیندۀ مناسبات آنکارا – واشنگتن در دوران پس از ازادی برانسون – سرکان دمیرتاش