به گزارش خبرگزاری کردپرس، مرتضی حاتمی، نویسنده و روزنامه‌نگار ادبی در مقاله‌ای به بررسی آثار کودک و نوجوان زنده‌یاد درویشیان پرداخته است.

وی در مقاله خود می‌نویسد:

علی‌اشرف درویشیان در 3 شهریور سال 1320 در محله آبشوران شهر کرمانشاه به دنیا آمد. در سال 1337 دانشسرای مقدماتی را گذراند و سپس برای معلمی به روستاهای اطراف کرمانشاه و گیلانغرب رفت. در سال 1345 تحصیل در رشته ادبیات فارسی را در دانشگاه تهران آغاز کرد و پس از دریافت مدرک کارشناسی،تحصیلات خود را در مقطع کارشناسی ارشد را ادامه داد. درویشیان در زمان حکومت پهلوی، از سال 1350 تا 1357 برای نگارش کتاب «از این ولایت» و فعالیت‌های سیاسی، سه بار دستگیر و ممنوع القلم شد.

انتشار کتاب در قالب های مختلف داستان کوتاه، رمان،تحقیق و پژوهش در ادبیات شفاهی، گفت و گو و فعالیت مستمر در کانون نویسندگان ایران، دریافت جوایز برای برخی از آثار و تلاش هایش از اقدامات ایشان در این سال ها بوده است.

درویشیان برای کودکان و نوجوانان آثاری را هم نوشته و منتشر کرده است.از جمله:

روزنامه دیواری مدرسه ما، تهران: شبگیر، 1357.

کی برمی‌گردی داداش جان؟، کرمانشاه: یارمحمد، 1357.

آتش در کتابخانه بچه‌ها، تهران: نوباوه-یارمحمد، 1358.

گُل طلا و کِلاش قرمز، تهران: شبگیر، 1357.

ابر سیاه هزار چشم، تهران: شبگیر، 1357.

رنگینه: قصه برای کودکان، تهران: انتشارات نگاه، 1353.

قصه‌های آن سال‌ها: (ابر سیاه هزار چشم، گل طلا و کلاش قرمز) ،تهران: چشمه- کتاب ونوشه، 1384.

(گردآوری)، کتاب کودکان ونوجوانان، تهران: نوباوه، 1359.

با نگاهی به کتاب های منتشرشده ی ایشان می توان آثارش را در قالب های رمان، داستان کوتاه، ترجمه و آثاری برای کودکان و نوجوانان تقسیم بندی نمود. این نویسنده ی پرکار، در مقطعی از حیات نوشتاری اش با نگارش و آفرینش و انتشار آثاری برای مخاطبان کودک و نوجوان، تلاشی در راستای تجربه ی این بخش از ادبیات از خود نشان داد، ولی هرگز آن را ادامه نداد. ایشان در کنار خلق آثار برای مخاطبان بزرگسال از پردازش به ادبیات کودک و نوجوان هم غافل نبوده و آثار را برای این مخاطبان نوشته و منتشر کرده است.

درویشیان و ادبیات کودک و نوجوان

با بررسی آثار منتشر شده‌ی درویشیان، می توان نتیجه گرفت که پردازش به ادبیات کودک و نوجوان هدف اصلی و نهایی او نبوده است. البته او هرگز در آثارش، از اهمیت نقش و جایگاه این قشر از جامعه بی توجه نبوده و در بسیاری از آثارش (آبشوران،فصل نان و همراه آهنگ های بابام) کودکان و نوجوانان حضوری پر رنگ و مؤثر دارند.

درویشیان، در کتاب های «آبشوران» ،«فصل نان» و«همراه آهنگ های بابام» ؛«...دوران کودکی سخت و دلخراش را توصیف می کند بی آنکه بتواند خواننده را به پهنه های بزرگی از زندگی ببرد و با مردمان و مکان های گوناگون آشنا کند.» (صد سال داستان نویسی در ایران ج 2 ص 547)

درویشیان برای مخاطبان کودک و نوجوان، خوراک فکری و اندیشه ای می سازد و آنها را در قالب کتاب هایی در سطح و قطع و اندازه هایی مشخص؛ منتشر می کند.

کتاب های:

• رنگینه (قصه برای کودکان) انتشارات نگاه، 20 ریال (28 صفحه)

• گل طلا و کِلاش قرمز، انتشارات شبگیر، چاپ دوم 1357، 15 ریال (20 صفحه)

• ابر سیاه هزار چشم، انتشارات شبگیر، چاپ اول، 1357 ،20 ریال(20 صفحه)

• روزنامه دیوای مدرسه ی ما (نشر شبگیر)

• کی بر می گردی داداش جان؟(نشر نگاه)

• آتش در کتابخانه ی ما (نشر نگاه)

را برای کودکان نوشته و منتشرکرده تا نشان دهد برای این مخاطبان، دغدغه های بسیار داشته و آنها را از یاد نبرده. تاریخ نگارش داستان های: «ابر سیاه هزار چشم» و «گل طلا و کلاش قرمز» سال 1348 قید کرده و «رنگینه» را هم در سال 1353 نوشته،درست در همان ابتدای آغاز نگارش، برای مخاطبان کودک و نوجوان هم دغدغه داشته است.

او در گفت و گو با ماه نامه ی ادبی پروین (شماره 5و6/تیر و مردادماه 1381/ص 11) می گوید:(شش داستان برای کودکان و نوجوانان دارم که غیر مجاز اعلام شده اند.)

درویشیان در این آثار هرگز از اندیشه های محور و اصولی که بر آنها پای بند بوده و زندان کشیده و زجردیده غافل نبوده و آنها را به زبانی ساده تر و متناسب با دنیای مخاطب نوشته و بیان کرده است:

« باغ خاموش بود نه آوازی، نه رقصی و نه هیاهویی از زندگی مثل این که در آن باغ همه مرده بودند.فقط گاه گاهی صدای گریه ای از گوشه و کنار به گوش می رسید ...»(ابر سیاه هزار چشم/ ص 4)

و یا:

«آن شب از خانه ی رنگینه و از لانه ی پرندگان بانگ شادی و سرور به گوش می رسید و شاهمرادخان در قلعه اش سبیل هایش را از ناراحتی می جوید و نمی دانست از چه کسی انتقام بگیرد.»(رنگینه /ص27)

نمادها و پردازش به آنها در آثار ادبیات کودک و نوجوان

درویشیان نویسنده ی مبارز و معترض فریادها و اعتراض هایش را علیه حکومت وقت در داستان هایی که برای کودکان و نوجوانان نوشته در هاله هایی از رمز و پنهان و نماد و سمبل نشن داده است: (باغ، تاریکی، گل آفتابگردان، خروس،کفتار، آسمان، خورشید،کرم ابریشم،آهو،ابرسیاه، بلبل و...) نمادهایی اند که در کتاب «ابرسیاه هزار چشم» مفاهیم و معانی مشخص و گویایی دارند و درویشیان با به کارگیری این نمادها در سطر سطر داستان اندیشه هایش را به مخاطب انتقال داده است:

« ... اما بعضی از رفقای زرنگ تو قبل از این که خفه شان کنند، زود با هوشیاری زندان را سوراخ می کند و بیرون می پرند و در صحراهای آزاد پرواز می کنند. کرم ابریشم تا این را شنید دست از کار کشید ...» (ابر سیاه هزار چشم/ ص9)

و نمونه های دیگر...

درویشیان در آفرینش اثر برای کودکان و نوجوانان مفاهیم و اندیشه هایش را مستقیم و شفاف و به دور از به کارگیری ظراف های ادبی به طور مستقیم و شعاری بیان می کند:

« ... زندگی ما و بچه هایمان به خورشید بسته است ... اگر خورشید نباشد آب ها بخار می شوند و به آسمان نمی روند و باران نمی باد... برای آزادی خورشید باید فداکاری کنیم باید جمع بشویم و مبارزه کنیم. ضمناً در این راه عده ای از بین خواهد رفت ولی اگر خورشید نباشد، همه ما از بین خواهیم رفت ...» (ابر سیاه هزار چشم /ص11)

در مجموعه داستان های: «آبشوران»، «فصل نان» و «همراه آهنگ های بابام» شخصیت های اصلی را کودکان و نوجوانانی قرار داده که «خود نویسنده» است و از این راه به حضور و نقش کودکان و نوجوانان پرداخته است.

درویشیان آثارش برای کودکان و نوجوانان را در دهه ی پنجاه منتشر کرد و سال های بعد به نگارش، تصحیح و انتشار آثارش برای بزرگسالان پرداخت.

متأسفانه درویشیان نوشتن برای کودکان، را کنار می گذارد و به انجام فعالیت های اجتماعی و نگارش داستان و رمان در سال های بعد، به انجام امور مربوط به «کانون نویسندگان ایران» به عنوان دبیر و عضو شورای مرکزی و تصمیم گیری، مشغول می شود.

درویشیان و آثارِ کودکان و نوجوانان

« ...ما می‌خواهیم شما با همان کلمات ساده خودتان و با همان نگاهی که به طبیعت می کنید با همان برداشتی که از زندگی دارید. برای ما بنویسید. در وصف شب و ماه و کوه هزاران توصیف وجود دارد و این بسته به نگاه دقیق و ذهنی کنجکاو شماست که با کدام توصیف و تشبیه تازه و بکر قصه و شعر خود را بیارایید.» (کتاب کودکان و نوجوانان جلد 8، مقدمه)

درویشیان، با هدف کشف استعدادها و پتانسیل‌های ادبی کودکان و نوجوانان در ارائه ی راهنمایی های مقدور و نیز تقویت انگیزه و اشتیاق کودکان و نوجوانان با انتشار آثارشان در قالب کتاب؛ تلاش هایی ارج مند در این راستا از خودشان داده.

«مجموعه آثار کودکان و نوجوانان» در قالب های: قصه، شعر، مقاله، نقد و بررسی را تا 11 شماره در دهه ی پنجاه منتشر نمود. آثار در این مجموعه و جُنگ ادبی، از قابلیت ها و قدرت مندی ادبی ویژه برخوردار نیست و در ساختار و عناصر موجود، ضعف ها و نارسایی هایی دارند، البته از کودکان و نوجوانانی که آموزش های لازم نوشتار و انتشار به خوبی ندیده و تجربه نکرده اند، توقعی نمی رفته که آثار فاخر و درشت محتوا و با رعایت عناصر مسلم داستان و شعر کودک و نوجوان، بیافرینند. آثار، بیشتر رنگ و بویی احساسی و شعاری دارد و دغدغه هایی که همراه در دنیا و ذهنی درویشیان جاری بوده، در آثار بچه ها قابل رصد کردن است:

« ...گفتم مگر در این ده آب نیست؟گفت چرا خیلی هم زیاد ولی نه برای من و تو و این دوستانمان بلکه برای آنها یک شاخه اش را به طرفی برد وچند درخت را به من نشان داد و گفت : آنها، درختان صفدرخان را ببین! چه برگ ها و میوه هایی دارند....» (کتاب کودکان و نوجوانان ، ج 8/ ص36)

یا:

«...ما می خوانیم.ما می رویم.ما می رزمیم/ما شعر آزادی می خوانیم/می جنگیم با دشمن/می رزمیم در راه خلق/ما شعر آزادی می خوانیم /...»(همان/ص80)

درویشیان به آثار و اندیشه های خام و ضعیف ساختار بچه ها بی تفاوت نیست و به آنها احترام می گذارد و گاهی هم در مقدمه هایی که در این جُنگ ها می نویسد، راهنمایی هایی هم ارائه می دهد:

« ... با فحش و بد و بیراه به فلان فرد قصه مسائل پیچیده ی زندگی ما حل نمی شود. باید فردی را که در داستان درباره اش می نویسید بار بیان کارها و انگیزه ی اعمالش به ما معرفی کنید نه با پیشداوری های خودتان. خیلی خلاصه و ساده بنویسید و زیاد در قید توصیف های دور از ذهن و غیر منطقی نباشید. از افرادی بنویسید که آن را خوب می شناسید...» مقدمه (کتاب کودکان و نوجوانان)

درویشیان از بچه ها می‌خواهد که دنیای ذهنی شان را بر روی کاغذ منتقل‌کنند و در قالب های شعر، داستان، مقاله، نقد و بررسی و... بنویسند. شاید هدف اصلی درویشیان آموزه های نوشتاری و ادبی نباشد، زیرا در آن زمان (دهه ی پنجاه) نه امکانات مدرن و مناسب آموزشی بوده و نه فرصت های انجام این کار.

درویشیان با گردآوری آثار کودکان و نوجوانان و انتشار آنها گامی جدی و مؤثر و دلسوزانه در معرفی استعدادهای ادبی مخاطبان کودک و نوجوان برداشت و با استفاده از قدرت ادبیات، گره های عاطفی و روانی مخاطبان را در نوشته های شان واکاوی نمود.

و این چنین است که درویشیان گام هایی محکم در معرفی آثار ادبی کودکان و نوجوانان به جامعه ی ادبی ایران بر می دارد و وااسفا بعدها این مسیر از جاهایی دیگر توسط دیگران در تقلیدی ضعیف منحرف می شود و تلاش دیگر به آلبوم خاطرات زمانه می پیوندد و...

ادبیات برای کودک، کودکان برای ادبیات

بعضی از منتقدان معتقدند که پردازش به ادبیات کودک و نوجوان، دست مایه‌ای برای انتقال و انعکاس اندیشه ها و اهداف و غایت هایی بزرگسالانه است که با انتخاب این نوع ادبیات، به راحتی اندیشه ها و اصولی که نویسنده در نظر داشته در جامعه اشاعه و انتشار دهد. به قولی ادبیات کودک دست آویز و وسیله ای برای انتقال اندیشه های سیاسی و حزبی بوده که به این دیدگاه و برداشت، توسط منتقدان سیاسی و ادبی، پاسخ هایی متعدد و متنوع داده شده است.

تعمیم این دیده و فکر به اقدامات علی اشرف درویشیان در آن شرایط زمانی، بر «امر احتمال» متصور است. نه این که درویشیان و یاقوتی و دیگران که از پیروان جدی نویسنده ی فقید «صمد بهرنگی»در عرصه ی ادبیات روستایی و... بودند، درویشیان نیز ابزار و اسلحه ی مبارزه با ظلم، فقر، بی عدالتی، گرسنگی، فساد و... را در کلمه و داستان می بیند و این وسیله را برای آگاهی بخشیدن به قشر وسیعی از روشنفکران و علاقه مندان به ادبیات استفاده می کند و کودکان و نوجوانان نیز در کنار درویشیان حرکت می کنند.

نکته ی بسیار مهم آن که درویشیان هرگز کودکان و نوجوانان و جامعه ی هدف را سپر بلای خود قرار نداده و تعهد و رسالت محوری او و اندیشه‌اش چنان از ارزش نام انسانی و خلق گونه گی و توجه به توده های مردمی غنی و پر محتوا بوده که هرگز نمی توان تصور استفاده ی ابزاری از ادبیات کودک و نوجوان را برای انتقال و انتشار وانعکاس مقاصد و اندیشه هایش برای شان به کار برد.

دکتر «مهدی حجوانی»، نویسنده و پژوهشگر در مقاله ای درویشیان را به عنوان نویسنده ی کودک در میان جامعه ی فرهنگی معرفی می کند.

درویشیان، نویسنده ای رنج و دردکشیده ای است که کودکی هایش در رنج و فقر و دست تنگی و محرومیت گذشته. رمان باشکوه (سال های ابری)اش در بهار1370 منتشر شد،که اتوبیوگرافی اوست.جلد اول آن «توصیفی از دوران کودکی است ... »(صد سال داستان نویسی ایران)

برخی دیگر از نویسندگان ادبیات کودک و نوجوان هم چون «فریبا کلهر» مدعی است که: «علی اشرف درویشیان بیشتر نویسنده ی بزرگسال است تا کودک و نوجوان»(روزنامه ایران،تاریخ:18/6/93)

اما باور«شهرام اقبال زاده»پژوهشگر و ویراستار کودک ونوجوان، اتفاقاً اهل استان کرمانشاه است، چیز دیگری است:

«آثار علی اشرف درویشیان، جزو آثار خوب ادبیات کودک زمان خودشان هستند و امروز می توانیم نقدهایی بر آنها وارد کنیم.درویشیان ادامه دهنده ی راه صمدبهرنگی است.» (خبرگزاری بین المللی کردپرس)

گفتنی است که علی اشرف درویشیان در سال 1379به دعوت انجمن کودکان و نوجوانان کشور سوئد برای سخنرانی در این راستا به این کشور سفر کرد و... در داخل کشور هم در سال 1384در جشن واره ی فرهنگی هنری سایه برگزار شد، تأکید نمود که:

« ... باید به کودک بیاموزیم که چه گونه به جهان پیرامونش نگاه کند. باید به او بیاموزیم که چیزی برای دل بستن داشته باشد تا به بی آرمانی کنونی دچار نشود.باید او را به حقوق آگاه کنیم.》

***

منابع:

1.صدسال داستان نویسی ایران(جلدهای 1تا4) ،میر عابدینی، حسن.چاپ چهارم،1386نشر چشمه.

2.سال های ابری،درویشیان، علی اشرف.چاپ سوم،1376 نشر چشمه.

3.کتاب کودکان و نوجوانان 8،درویشیان،علی اشرف.(گردآورنده)چاپ اول، 1359نشر نوباوه.

4. همراه آهنگ های بابام،علی اشرف درویشیان.چاپ اولِ(نشر خنیا)1369

نوشته ی : مرتضی حاتمی، نویسنده و روزنامه نگار ادبی