خرید سامانه اس-۴۰۰ از روسیه بدون تردید در پیوند تام و تمامی با موضوع سوریه و تحولات آن قرار داشت. پس از آن که منافع ترکیه و آمریکا در سوریه در جهت متفاوتی حرکت کرد و واشنگتن از برکناری اسد از طریق حمایت از مخالفین مسلح منصرف شد و تمرکز خود را بر شکست داعش از طریق حمایت از نیروهای کرد متمرکز کرد اختلافات دو کشور به طور جدی بروز کرد. حمایت آمریکا از نیروهای کرد خط قرمز ترکیه محسوب می شد. آنکارا از ایجاد کمربندی کردی در مرزهای جنوبی خود هراس داشت. در همین راستا ترکیه برای اعمال فشار بر آمریکا در زمینه همکاری با کردها و نیز گرفتن جواز مداخله نظامی در سوریه از روسیه، تصمیم به خرید این سامانه گرفت. با افزایش چشمگیر نقش روسیه در سوریه، ترکیه برای مقابله با نیروهای کرد نیاز به چراغ سبز روس ها داشت. خرید اس-۴۰۰ که هدیه ای به پوتین برای ایجاد اختلاف در ناتو بود، ترکیه را به هدف مطلوب خود در سوریه رساند و موافقت ضمنی مسکو با لشکرکشی به شمال سوریه را جلب نمود. با این حال این اقدام در منصرف کردن آمریکا در حمایت از کردها نه تنها ناموفق بود بلکه همکاری های نظامی آمریکا و ترکیه را نیز تحت تاثیر قرار داد. بارز ترین نمود آن نیز اخراج ترکیه از برنامه تولید مشترک جنگنده اف-۳۵ بود. در واقع سیاست ترکیه در زمینه باج خواهی از آمریکا در زمینه سامانه اس-۴۰۰ نه تنها به اهداف ترکیه در زمینه تغییر سیاست کردی آمریکا در سوریه نینجامید، بلکه با اخراج از پروژه اف-۳۵ با شکست همراه شد.

گزارش شده است که لابی های نزدیک به آنکارا در واشنگتن، فعالیت های خود برای بازگرداندن ترکیه به برنامه تولید جنگنده های اف-۳۵ را گسترش داده اند. با این حال تا زمانی که ترکیه بر نگهداری از سامانه اس-۴۰۰ اصرار داشته و سطح روابط دو کشور در چنین وضعیتی باقی بماند امکان بازگشت ترکیه به پروژه مزبور چندان جدی به نظر نمی رسد. اخراج ترکیه از پروژه اف-۳۵ نشانه ای از ظهور ساختار جدید روابط آمریکا و ترکیه و شکل گیری تغییرات جدی در این رابطه است. واضح است که قدرت مانور سیاست خارجی ترکیه در دوران جو بایدن در حال محدود تر شدن است و خروج رسمی این کشور از برنامه تولید جنگنده اف-۳۵ نیز بخشی از سیاست مهار ترکیه از جانب آمریکا می باشد. ترکیه در دوران ترامپ، با سکوت نسبی او، به دنبال تبدیل شدن به قدرتی منطقه ای با روابط نزدیک با روسیه و برخی کشورهای دیگر بود. ترکیه که در این دوره عرصه فراخ تری برای اقدامات منطقه ای خود یافته بود، می کوشید قاعده بازی در عرصه سیاست خارجی را تا حدی مستقل از آمریکا و غرب تعریف نماید و اهداف تجدیدنظر طلبانه اش را تحقق بخشد. اما به نظر می رسد بایدن با در پیش گرفتن سیاست مهار ترکیه، موانعی جدی در مسیر تجدیدنظرطلبی های آنکارا گسترانده و مانع از تعامل نظامی بیشتر اردوغان با پوتین خواهد شد.

پیامدهای اخراج ترکیه از پروژه اف ۳۵

وضعیت ناوگان هوایی

نیروی هوایی ترکیه در قیاس با قوای زمینی و دریایی، بیشترین آسیب را از تحریم ها و محدودیت های دفاعی اعمال شده از جانب آمریکا و غرب خواهد دید؛ چرا که نیاز ترکیه به تکنولوژی غربی در این عرصه مشهودتر از سایر عرصه ها است. جنگنده های نسل سوم اف-۴ و نسل چهارم اف-۱۶ ترکیه در حال رسیدن به پایان عمر مفید خود بوده و نیاز به جایگزینی با جنگنده های مدرن تر دارند. علاوه بر این ترکیه برای حفظ قدرت هوایی خود در برابر رقبای منطقه ای، نیاز به تجهیز به جنگنده هایی با تکنولوژی روز دارد. به نظر می رسد با اقدام اخیر آمریکا، ترکیه مجبور به حفظ و نگهداری از جنگنده های قدیمی اف-۱۶ خود در سال های آینده خواهد بود؛ جنگنده هایی که ترکیه به دنبال جایگزینی آن ها با اف-۳۵ بود. ترکیه برای نوسازی و عملیاتی نگاه داشتن جنگنده های اف-۱۶ خود نیز به کمک های تکنولوژیک آمریکا نیازمند است. کمک هایی که پس از تصویب تحریم کاتسا توسط کنگره در هاله ای از ابهام قرار گرفته است.

یکی دیگر از ضررهای ترکیه در قضیه خروج از پروژه اف-۳۵ نقشِ بر آب شدن امیدهای آنکارا برای استفاده از این جنگنده نسل پنجمی بر روی کشتی در حال ساخت ت.ج.گ آناتولی بود. در حال حاضر ترکیه گزینه دیگری برای استفاده از جنگنده های دارای قابلیت فرود عمودی بر روی کشتی آناتولی ندارد و صرفا می تواند از پهپادها برای فرود بر این کشتی استفاده نماید. کشتی آبی- خاکی آناتولی که در مراحل پایانی ساخت خود قرار دارد از قابلیت حمل هواپیماهای نظامی سبک برخوردار است. اردوغان امیدوار بود با تحویل اف-۳۵ های عمود پرواز نیروی دریایی ترکیه را به ناو هواپیمابر غیرهسته ای تجهیز نماید.

ترکیه در کنار هدر رفتن سرمایه گذاری ۴/۱ میلیارد دلاری خود در سال های اخیر، منافع ۹ میلیارد دلاری که از محل حضور در چرخه تولید قطعات این جنگنده می توانست به دست آورد را نیز از دست داده است. اساسا یکی از اهداف پروژه تولید جنگنده بومی در ترکیه سرپا نگه داشتن آن بخش از صنایع دفاعی ترکیه است که به واسطه اخراج از پروژه اف-۳۵ متضرر خواهند شد. پروژه اف-۳۵ نه تنها از نقطه نظر قابلیت های نظامی دارای اهمیت بود، بلکه برای توسعه و سوددهی صنایع نظامی این کشور نیز بسیارکارآمد بود. خسارت شرکت های ترکیه ای دخیل در زنجیره تولید اف-۳۵ بیش از ۹ میلیارد دلار پیش بینی شده است. مزیت شرکت های ترکیه ای تولید قطعات با قیمت نهایی پایین تر در قیاس با شرکت های اروپایی و غربی بوده است. در کنار بخش هایی از موتور، شرکت های ترکیه ای حدود ۸۰۰ قطعه از ۲۴ هزار قطعه این هواپیما را تولید می کنند. تمامی قراردادهای تولید قطعه تا پایان سال ۲۰۲۲ به اتمام خواهد رسید.

موازنه نظامی با رقبای منطقه ای

ترکیه در شرایطی از پروژه تولید و تحویل اف-۳۵ اخراج شد که خلبانان این کشور در زمینه استفاده از این جنگنده ها در آمریکا آموزش دیده بودند. ترکیه در دوران جنگ سرد و نیز پس از آن از نیروی هوایی بازدارنده ای برخوردار بوده است. اما با فروش جنگنده های نسل ۵ و ۵/۴ به رقبای منطقه ای این کشور، توان بازدارندگی ترکیه در عرصه قدرت هوایی در سال های آینده کاهش چشمگیری خواهد یافت. این ضربه به نیروی هوایی ترکیه پس از آن رخ می دهد که بعد از کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶ و تصفیه خلبان های نزدیک به جماعت گولن در نیروی هوایی، تعداد آن ها از ۱۳۵۰ نفر به ۴۰۰ نفر کاهش یافته بود و نیروی هوایی این کشور از لحاظ کادر فعال دچار برخی کمبودها شده بود.

در صورت تحقق سناریوی فروش جنگنده های اف-۳۵ به یونان (که حکومت بایدن سیگنال های مثبتی در این زمینه صادر کرده است)، نه تنها موازنه هوایی در شرق مدیترانه به نفع یونان تغییر خواهد کرد، بلکه آتن به جای آنکارا تبدیل به قوی ترین نیروی هوایی جنوب شرق ناتو خواهد شد.

خبرهای متعددی در زمینه تمایل حکومت بایدن برای تایید قرارداد فروش اف-۳۵ به امارات وجود دارد. این خبر برای ترکیه به عنوان کشوری که در پروسه تولید اف-۱۶ های فروخته شده به امارات نقش داشته و اکنون از پروژه ساخت اف-۳۵ اخراج شده خبر خوشایندی نخواهد بود؛ چرا که نیروی هوایی این کشور را (به عنوان عضوی از پیمان آتلانتیک شمالی) در برابر پادشاهی های جنوب خلیج فارس آسیب پذیرتر می سازد. پیش تر نیز اسرائیل با تحویل گرفتن جنگنده های اف-۳۵ فاصله خود با نیروی هوایی ترکیه را بیش تر کرده بود. لذا در طی سال های آینده با عدم تحویل اف-۳۵ و نیز عدم نوسازی اف-۱۶ های قدیمی، ترکیه عملا در عرصه توان هوایی از مصر، اسرائیل، و یونان عقب خواهد ماند و قابلیت های نظامی و آمادگی رزمی این کشور در عرصه هوایی با چالش هایی مواجه خواهد شد.

پروژه های جایگزین

به نظر می رسد ترکیه در مقابل محدودیت های پیش آمده به واسطه عدم تحویل اف ۳۵ و به منظور افزایش عمر ناوگان هوایی موجود خود اقدام به توسعه ناوگان هوایی بدون سرنشین خود خواهد کرد. هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه می توانند بخشی از وظایف بمباران اف-۱۶ ها و اف-۴ ها را متقبل شوند. با این حال پهپادها صرفا بخشی از نیازهای ترکیه در عرصه هوایی را پوشش خواهند داد.

گزینه های ترکیه برای جنگنده نسل پنجم جایگزین، به شدت محدود است. احتمال خرید مدل روسی به دلیل تبعات سیاسی و محدودیت های فنی آن چندان جدی به نظر نمی رسد. روسیه و محافل رسانه ای آن بارها پیشنهاد فروش سوخو-۳۵ و سوخو-۵۷ به ترکیه را مطرح کرده اند. در مقابل وزیر دفاع ترکیه خبرها در زمینه خرید جنگنده از روسیه را تکذیب کرده است. تبدیل شدن به اولین کشور عضو ناتو که دارای ناوگان هوایی روسی است، در کنار تبعات سیاسی می تواند پیامدهای نظامی قابل توجهی برای ترکیه داشته باشد. با توجه به این که زیرساخت های فنی و بدنه کارشناسی و عملیاتی نیروی هوایی ترکیه تماما با استانداردهای غربی تجهیز و تربیت شده است، استفاده از ناوگان روسی و انطباق با زیرساخت های آن زمانی ده ساله را طلب می کند و با توجه به این که مابقی ساختار نظامی-دفاعی ترکیه نیز از ساخت غربی برخوردار است، به کارگیری جنگنده های نظامی روسی در ترکیه، نتیجه مطلوبی در کوتاه مدت به بار نخواهد آورد.

علاوه بر این ترکیه ممکن است به برخی جایگزین هایی از اروپا مانند انگلستان و یا سوئد روی بیاورد که با توجه به به کارگیری قطعات مهم آمریکایی در این جنگنده های نسل ۵/۴ خرید آن ها نیز نیازمند جواز آمریکا است. به علاوه در سال های اخیر محدودیت های ارسال تجهیزات نظامی اروپایی به ترکیه نیز افزایش یافته است.

از سوی دیگر ترکیه در سال های اخیر پروژه تولید جنگنده نسل جدید بومی را نیز کلید زده است که گفته می شود تاکنون هزینه ای بالغ بر ۴/۱ میلیارد دلار برای آن صرف شده است. با توجه به محدودیت های جدی ترکیه در زمینه تولید موتور و برخی قطعات استراتژیک هواپیما، عملی شدن پروژه تولید جنگنده بومی تا ده سال آینده چندان محتمل به نظر نمی رسد. لذا به نظر می رسد در صورت عدم جلب رضایت آمریکا و با توجه به زمان بر بودن به نتیجه رسیدن پروژه جنگنده بومی، ترکیه بیش از یک دهه مجبور به سر کردن با جنگنده های نسل چهارم خود (اف-۱۶) باشد.

نتیجه گیری

جنگنده های اف-۴ و اف-۱۶که ناوگان هوایی این کشور را تشکیل می دهند جنگنده هایی مربوط به دوران جنگ سرد هستند و اگر در طی سال های آینده ترکیه قادر به یافتن راه حلی جدید نباشد ناوگان هوایی آن در زمینه قدرت هوایی از رقبای منطقه ای خود در خاورمیانه، شرق مدیترانه و شمال آفریقا عقب خواهد ماند. مطالعات دفاعی نشان داده است که سامانه اس ۴۰۰ و نیز هواپیماهای بدون سرنشین قادر به جایگزینی با جنگنده اف-۳۵ به منظور پوشش دادن کامل اهداف استراتژی دفاعی این کشور در دهه های آینده نخواهد بود. اگرچه قدرت پهپادی تا حدودی می تواند جایگزین نیازهای ترکیه در امور دفاعی باشد؛ با این حال نمی تواند بطور کامل نیازهای این کشور را پوشش دهد؛ چرا که آنکارا در مقابل رقبای منطقه ای خود نیازمند کسب برتری و یا حداقل موازنه در عرصه جنگ هوایی است و در شرایطی که رقبا مجهز به جنگنده نسل پنجم اف-۳۵ و نسل ۵/۴ رافائل هستند، ترکیه شاهد تغییر موازنه به نفع رقبای خود خواهد بود. از سوی دیگر پروژه تولید جنگنده بومی نیز به دلیل مشکلات مربوط به تامین موتور حداقل تا سال ۲۰۳۰ به طول خواهد انجامید. لذا نیروی هوایی ترکیه دهه ای پر مشقت در پیش روی خود خواهد داشت. این وضعیت دشوار در شرایطی رقم می خورد که این کشور در مواجهه با یونان و اختلافات مربوط به تعیین حریم دریایی نیاز به قدرت هوایی برتر دارد. حمله نیروی هوایی امارات به پایگاه الوطیه در لیبی و نیز حملات هوایی ارتش سوریه و (محتملا روسیه) به نیروهای ترکیه در شمال سوریه نشان داد که آنکارا نیاز مبرمی به جنگنده های نسل پنجم به منظور کسب برتری هوایی در منازعات و مناقشات منطقه ای دارد و در شرایطی که همسایگان این کشور عمدتا مجهز به موشک های بالستیک و دور برد می باشند، برخورداری از جنگنده های اف-۳۵ می تواند نقش مهمی (حداقل بر روی کاغذ) در بازدارندگی ترکیه (در رهگیری موشک ها و تهاجم به مبدا حملات موشکی) داشته باشد.

نویسنده: سجاد آتشبار

منبع: اندیشکده جریان