شوکه (Shawaka) شیره درخت بلوط است که در مناطق مختلف جنگلی و بلوط زاگرس به ویژه در بخش شمالی استان ایلام به این نام خوانده می‌شود. این ماده از میوه، کلاهک و برگ درخت بلوط به صورت کریستال‌های سفید رنگ تراوش می‌کند. پس از جمع‌آوری این مواد و فرآوری آن شیره‌ای تیره، غلیظ و بسیار شیرین حاصل می‌شود که به آن شوکه می‌گویند. به این کریستال‌ها قبل از فرآوری در زبان فارسی و طب سنتی «گز علفی» می‌گویند.

این شهد شیرین معمولاً در استان‌ ایلام تولید می‌شود.میوه، کلاهک و پوست این درخت حاوی مقدار فراوانی قند، ماده تانن و پروتئین است.

از خواص شوکه به موارد زیر می‌توان اشاره داشت:
با وجود اینکه کاملاً شیرین است، موجب پدیده ترش کردن در معده نمی‌شود.
به دلیل وجود ماده تانن و ترکیبات ضد التهاب، برای افرادی که داری زخم و ورم روده و معده هستند مفید است.
در طب سنتی از تانن هم برای درمان بواسیر استفاده می‌شده است و هم برای درمان اسهال در طب سنتی از آن به دلیل وجود ترکیبات منعقد کننده خون، برای درمان زخم‌های بیرونی استفاده میشده است.
کاملاً طبیعی (وحشی) بوده و انسان در کاشت و پرورش میوه و درخت بلوط هیچ دخالتی ندارد.
جایگزین مناسبی برای عسل است و افراد گیاه‌خوار بدون نگرانی می‌توانند از آن استفاده کنند
از این ماده غذایی ارزشمند می‌توان در وعده‌های صبحانه و عصرانه، همراه با کره و گردو و یا روغن حیوانی استفاده کرد و یا نان را به آن آغشته کرده و میل کنید.

تاریخچه و قدمت

درخت بلوط یا درخت مازو که عمری طولانی حدود ۵۰۰ سال (گاهی حتی تا ۲۰۰۰ سال دارد) در ایران بیشتر در در دامنه رشته کوه زاگرس وجود دارد. استان‌های لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، چهار محال و بختیاری و ایلام دارای جنگل‌هایی از بلوط هستند که در نوع خود از بی نظیرترین جنگل‌های جهان می‌باشند. چوب این درخت از مرغوبترین چوب‌هاست و ذغال آن نیز مرغوب است. این موضوع یکی از دلایل بریدن بی رویه‌ی این درختان می‌باشد که این جنگل‌ها را تهدید می‌کند.

تعریف و توصیف شوکه

بلوط درخت بومی در مناطق معتدل زاگرس و در ایران بیشتر در جنگلهای ایلام ،کردستان، کهگیلویه و بویر احمد و لرستان  می روید. ارتفاع این درخت در برخی نواحی تا ۵۰ متر و قطر تنه آن به ۳ متر نیز می‌رسد. برگ های درخت بلوط پنجه ای و مانند انگشتان دست می باشد. میوه درخت بلوط که به نام بلوط معروف است مانند فندق بوده و در پیاله ای جای می گیرد.

میوه بلوط، بسیار پر خاصیت است اما به دلیل دیرهضم بودن، مصرف آن در بین مردم رواج ندارد. بنابراین برای بهره بردن از خواص این میوه ارزشمند، از شیره آن که سهل الهضم است می توان استفاده کرد. شیره بلوط که بسیار خوش طعم و جایگزینی برای عسل بوده بنام شوکه در مناطق محلی ایلام در فصل پاییز برداشت می شود.

شوکه (شیره بلوط) بسیار مفید اما ناشناخته است. یکی از محصولات جانبی که از بلوط تولید می شود، شیره بلوط یا (شوکه) است؛ شیره‌ای بسیار مقوی که از کلاهک بلوط در کوهستان‌های زاگرس تهیه می‌شود و قرن‌هاست که منبع درآمد برخی از مردمان کوهستان‌نشین زاگرس به‌ویژه در مناطق شمالی استان ایلام است چرا که به علت آب و هوای بسیار مطلوب و خاک مناسب، منبع رویش بلوط‌های پربارتر است. این محصول از لحاظ ارزش غذایی، بسیار غنی و با ارزش است.

شیره بلوط خاصِ منطقه زاگرس است و ارزش غذایی بسیار بالایی دارد. اما چون ماده‌ای که از آن شیره گرفته می شود تا به شوکه تبدیل شود کمیاب است، بنابراین نتوانسته رشد چشمگیری داشته باشد و متأسفانه به خوبی معرفی نشده است و مردم آگاهی چندانی از آن و خواص آن ندارند. پوست و برگ درخت بلوط دارای تانن، قند، اسید گالیک، اسید مالیک، کوئرسین، موسیلاژ، پکتین، ‌رزین و روغن است و به همین خاطر شیره‌ای که از ان تهیه می شود و شوکه نام دارد دارای ارزش غذایی فراوانی است.

مراحل اجرایی و شیوه انجام کار

کلاهک بلوط که دارای ماده ای شبیه شکر است در آب جوشانده می شود تا شیره داخل آن استخراج شود و بیرون آید، بعد کار رقیق‌سازی این جوشانده که سختی های خاصی را به همراه دارد، بالاخره شوکه تهیه می شود.

بهره برداری به شیوه سنتی و به روش زیر انجام می ‏گیرد:

ابتدا درختان مناسب که دارای بیشترین و پربارترین کلاهک بلوط با شکرک هست در بین درختان بلوط مناطق مختلف کوههای ایلام انتخاب می شود سپس اقدام به جمع آوری این بلوط ها می شود که متاسفانه برخی افراد نابلد اقدام به شکستن شاخه های درخت بوط می نمایند که خود آفتی برای درخت است اما جمع آوری اصولی به صورت دانه ای و با رعایت اصول حفظ شادابی درخت است. بعد از جمع آوری بلوطهای مورد نظر آنها را درون دیگهای بزرگ یا پاتیل ریخته و در آب می جوشانند تا شکرک و شیره از کلاهک بلوط جدا شود و به وسیله صافی ناخالصی آن گرفته می شود و شیره بلوط یا همان شوکه استخراج می شود مراحل جوشاندن این شیره تا زمانی ادامه می یابد که آب از بین رفته و شیره رقیق شبیه دوشاب خرما بجا می ماند.

مراحل بهره برداری توسط استادکاران محلی انجام می گیرد که بسیار با تجربه بوده و کلیه کارها را با مهارت فراوان انجام می دهند. متاسفانه جنگلهای بلوط منطقه اغلب بدلیل بهره برداری های بی رویه و غیر اصولی، صدمات جبران ناپذیری دیده اند که امید است با افزایش آگهی در ارتباط با نحوه صحیح بهره برداری، این گونه باارزش حفظ شده و از نابودی آنها جلوگیری شود.

تاثیر موضـوع مطرح شـده بر مـوارد اجتماعی، اقـتصاد، فرهـنگ، جغرافـیایـ، کالبدف و...

از بعد اقتصادی شیره بلوط یا در زبان محلی ایلام "شوکه" یکی از پتانسیل‌های اقتصادی و یکی از ظرفیت‌های سرمایه گذاری و اشتغالزایی فصلی برای شهروندان ایلامی است.

درخت بلوط دارای مواد و محصولاتی است که با مصارف دارویی و صنعتی زیادی است، از میوه آن بعنوان گیاه دارویی استفاده می‌شود، دارای ارزش اقتصادی فراوان است، در صورت معرفی درست و برداشت اصولی و مکانیزه شوکه زمینه صادرات دارد و در ارز آوری می تواند نقش ایفا می‌کند ضمن این‌که دارای خواص دارویی، خوراکی و صنعتی زیادی است و در طب سنتی نیز کاربرد دارد.

هزینه مالی این نوع صنعت پایین بوده و در زمان نسبتاً کوتاهی انجام می پذیرد و در حال حاضر بدلیل کاربردی شدن و غیرصنعتی بودن این محصول بلوط بنام شوکه از لحاظ خوراکی دارای صرفه اقتصادی نیز می باشد. از بعد اجتماعی این نوع صنعت سنتی بدلیل کار گروهی و همیاری اتحاد و همبستگی اجتماعی را افزایش می دهد و محیطی مناسب جهت جمع شدن افراد و انتقال این صنعت به افراد نابلد منجر می شود. ازبعد فرهنگی نحوه برداشت عدم آسیب به درختان بلوط جلوگیری از تخریب آنها  همچنین استفاده بهینه از طبیعت در زندگی روزمره و همیاری بین افراد، همگی ریشه در تاریخ و فرهنگ منطقه داشته و نشان از غنای فرهنگی استان می باشد.

ارزش‌های شاخص یا منحصر به فرد

با وجود اینکه کاملاً شیرین است، موجب پدیده ترش کردن در معده نمی‌شود.
به دلیل وجود ماده تانن و ترکیبات ضد التهاب، برای افرادی که داری زخم و ورم روده و معده هستند مفید است.
در طب سنتی از تانن برای درمان بواسیر و اسهال استفاده شده است.
تانن ماده ی موثر در بلوط است که برای درمان ورم معده و زخم معده مورد استفاده قرار می گیرد.
تانن برای درمان سل و التیام زخم استفاده می شود. این ماده ادرار آور است و مانع ایجاد سنگ در کلیه و مثانه می شود.
تانن پیش ساز انواع ویتامین ها در بدن است و باعث جذب چند برابری کلسیم در بدن می شود. بنابراین برای درمان افرادی که پوکی استخوان دارند و کودکانی که نرمی غضروف و استخوان دارند، بسیار موثر است.
در طب سنتی از شیره بلوط به دلیل وجود ترکیبات منعقد کننده خون، برای درمان زخم‌های بیرونی استفاده شده است.

آسیب شناسی

از مواردی که بعنوان عامل تهدیدکننده این موضوع به شمارمی رود می توان به تخریب درختان بلوط بدلیل برداشت بی رویه و غیر اصولی، هجوم افراد سودجو و غیر متخصص جهت جمع آوری این نعمت خدادادی، مارگزیدگی و عقرب گزیدگی در فصل گرما و نداشتن صنف یا رویه ای مناسب جهت حمایت از صنعتگران محلی اشاره کرد.

اقدامات حفاظتی انجام شده

۱- انجام کارهای پژوهشی و تشویق دانشجویان و محقیقین جهت تحقیق در این زمینه و شناساندن خواص دارویی و طبیعی این محصول
۲- ارائه آموزشهای لازم توسط ارگانهای مرتبط وآشنایی افرادخبره با سابقه جهت آموزش و احیای این صنعت
۳- ایجاد بازار کار و ایجاد کارگاههای ساخت شوکه جهت ترویج و بسط این صنعت دارویی و غذایی
۴- مستندسازی صداوسیما در مورد بلوط و مواد حاصل از آن

پیشنهادات

۱- اعطای تسهیلات از محل بنگاههای زود بازده به کارگاهای تولیدی توسط  نهادهای وابسته جهت گسترش و بسط این صنعت
۲- تشویق دانشجویان و دانش آموزان به تحقیقات میدانی درمورد صنعت ساخت شوکه
۳- فراهم آوردن زمیه مناسب جهت تشویق روستاییان و عشایر در تولید شوکه به روش سنتی و حفاظت از درختان بلوط
۴- ایجاد صنف برای شوکه کاران محلی

نویسنده: رائد ناصری فر، کارشناس ارشد مردم شناسی