مقدمه:
مهره اصلی چشم زخم از دوران قدیم از جنس سنگ فیروزه بوده و با به وجود آمدن سفال لعابدار این مهره سفالی با لعاب آبی- لاجوردی و به شکل ها و اندازه های مختلف در آمد. کاربرد آن در بین مردم استان ایلام جهت دفع چشم زخم است و در حال حاضر علاوه بر موارد یاد شده به صورت تزیینی  و متاسفانه مشابه سازی شده از جنس های چینی و شیشه ای جایگزین مهره های اصلی فیروزه ای و سفالی لعابدار سنتی شده است.

تاریخچه و قدمت:

این مهره سفالی معمولاً آبی رنگ را در روزگاران قدیم بر گردن حیوانات برای جلوگیری از چشم و نظر میانداختند. این مهره را همراه با دعای مخصوصی که به آن بسته می شد به گردن حیوانات منجمله گاو و اسب و خر می انداختند که باعث دفع چشم و نظر می شده است ولی بعدها بیشتر در مورد حیوانات باربر و نوزادان و هر آنچه ارزش مالی و معنوی داشته بخصوص نوزادان و کودکان پسر استفاده گردیده و به «گژگ کاو» یا «میه‌رگ کاو» معروف شده است که دارای رنگ آبی فیروزه ای است. با آن که این رنگ را به دلیل پیدا شدن نظر قربانی‏ها و بت‏های کوچک در مقابر مصری به نام لعاب مصری می‏ شناسند ولی کهن‏ ترین نمونه ‏ها متعلق به ۵۰۰۰ سال پیش از سومر به دست آمده است. این آثار در مقابر ایرانی از هزاره نخست تا دوره ساسانی دیده می‏ شود و پیکره ‏ها و نظر قربانی‏ های کنده ‏کاری شده ‏ای نیز در روزگاران هخامنشی و اشکانی رواج داشته است. در آن زمان این مهره ها علاوه بر تزئین، برای دفع ارواح به کار می‏ رفت ولی امروزه این خرافات رد شده است.

اما در تاریخ در مورد چگونگی کشف مهره سازی اینگونه ثبت شده است که بیش از ۵۰۰۰ سال پیش، در کوره ‏های ذوب مس، مس را ذوب می‏ کردند و جنس بدنه کوره از سیلیس بود و از علف اشنون (کربنات سدیم) به عنوان سوخت استفاده می‏ شد. پس از مدتی یک لایه آبی رنگ بدنه را می ‏پوشاند و این شروعی برای ساخت «گژگ کاو» بوده است. درباره اولین محلی که خرمهره سازی در آن آغاز شده در بین باستان‏شناسان اختلاف نظر است، گروهی ایران و گروهی مصر را آغازگر این هنر می ‏دانند ولی اکثر باستان‏ شناسان معتقدند که با توجه به مدارک موجود، این هنر برای اولین بار در ایران به وجود آمده است و سپس توسط یک شاهزاده خانم ایرانی، روش ساخت این مهره ها به عنوان هدیه به مصر منتقل شده است.

تعریف:

اکثر مردم استان ایلام، به ویژه در بین عشایر استان و شهرهای کوچک تر و روستاها، این مهره لاجوردی و کبود را به نام «گژگ کاو» یا «میه‌رگ کاو» به گردن یا قنداق نوزادان و طفل خردسال خود می اندازند و یا بر سرشانه لباسش می زنند. حتی بعضی «گژگ کاو» را به حیوانات مزرعه خود که درشت و استثنایی یا شیرده باشند می آویزند؛ مثلاً به گاوی که به طور استثنایی پُرشیر است. اما امروزه علاوه بر موارد یاد شده بعضی از صاحبان خانه در منازل نوساز یا خریداری شده و وسایل نقلیه به آینه جلوی اتومبیل، تاکسی، اتوبوس و یا کامیون خود آویزان می کنند. در «نوروزنامه»، منسوب به حکیم عمر خیام، سنگ فیروزه و رنگ آبی فیروزه ای برای دفع چشم زخم ذکر شده است.

استفاده از این مهره ها از زمانهای دور ولی نه به شکل امروزی معمول بوده است. با توجه به نبود امکانات در زمان قدیم و عدم دسترسی به سنگ فیروزه، از سفال پخته شده لعابدار به رنگ آبی اشکال مختلف و نامنظمی را می ساختند که معمولاً به صورت قطعه کوچک و نامنظمی در می آمد و اعتقاد داشتند که این مهره خاصیت دفع انرژیهای منفی را دارد، و آنها را از چشم بد در امان می دارد.

«گژگ کاو» در مناطق عشایری بر شانه و قنداق و گهواره نوزادان، ورودی سیاه چادر، حیوانات فربه و شیرده و حتی بر یراق آلات اسب و قاطر نیز می بستند و در مناطق روستایی و شهری بدلیل اعتقاد و باور بر این اصل که «گژگ کاو» جنبه اعتقادی (خواص فیروزه) و باورهای قدیمی ماورایی مبنی بر جلوگیری از چشم زخم و غیره دارد، تا کنون کاربرد بسیار دارد. علاوه بر موارد یاد شده اثبات علمی استفاده از رنگ آبی جهت تسکین ناراحتی عصبی چشم و کاهش کشش چشم زخم استفاده دارد.

با توجه به اینکه باور استفاده از «گژگ کاو» برگرفته از استفاده ائمه و پیامبر از سنگ فیروزه بوده و در طول تاریخ و با تولید سفال روند ساخت آن تغییر یافت و تبدیل به مهره های آبی فیروزه ای شد، لازم است از دیدگاه ائمه اطهار و در باور دینی منطقه نیز، خواص سنگ فیروزه که «گژگ کاو» برگرفته از خواص آن است به صورت مختصر بیان شود.

خواص سنگ فیروزه  از زبان ائمه اطهار:

امام صادق (ع) فرمودند: هر کس انگشتر فیرزوه دست کند، دست او نیازمند نخواهد شد. امام کاظم (ع) نیز در فضیلت فیروزه فرموده: فیروزه سنگی است که جبرئیل به رسول خدا (ص) هدیه نموده است و رسول خدا آن را به امیرمومنان علی(ع) بخشید. فیروزه درمان کسی است که صاحب فرزند نمی شود. همچنین امام صادق از رسول خدا چنین نقل فرمودند: خداوند سبحان می فرماید: هر آینه من خدا، حیا می کنم از بنده ای که دستش را به سوی من بالا آورده و در دستش انگشتری با نگین فیروزه است، ناامید برگردانم. عبدخیر می گوید: حضرت علی (ع) چهار انگشتر داشتند، که به دست می کردند: انگشتر یاقوت برای نجابت و بزرگی، فیروزه برای پیروزی، حدید چینی برای نیرومندی و عقیق برای محافظت.

خواص فیروزه:

از قدیم الایام برای فیروزه جایگاه و اهمیت خاصی قائل بوده اند که از جمله آن پادشاهان گذشته، بر روی تاج و تخت خود حتما بهترین و زیباترین فیروزه ها را نصب می کردند تا علاوه بر آنکه از آنها مراقبت کند تاج و تخت آنها را نیز حفظ کند و خوش یمنی به ارمغان آورد. این موضوع از آن نشات می گرفت که از جمله خواص فیروزه مراقبت از صاحبش است خصوصا از چشم های بد و طلسمها.

در فیروزه هیچ میکربی اثر نمی کند و بلاهای بد را به  خود جذب می کند. خواص فیروزه و اثرات آن به قدری زیاد است که جنبه های مختلف آن هنوز ناشناخته است. استفاده از خواص درمانی فیروزه قدمت طولانی دارد. از این سنگ برای درمان سردرد، مشکلات چشمی، تب و گزش حشرات استفاده می‌شده است. برای مثال فیروزه را به صورت پودر درآورده و آن را به مریض که از درد شکم رنج می‌برد می‌خوراندند.

فیروزه همچنین خواص ماوراء طبیعی نیز دارد که گفته می‌شود بدلیل اینکه سنگی هارمونیک است برای آرام کردن بیماران عصبی مؤثر می‌افتد و استرس را از بیماران دور می‌کند و دوستی‌ها را گسترش می‌دهد. فیروزه سمبل شانس خوب و آرامش و محافظت در برابر شیطان است.  

دعای نظر به‌نی:

این دعا را در گذشته معمولاً ملا یا همان افرادی که دارای سواد و جایگاه مذهبی نزد مردم بوده و معمولاً قاری قرآن و اهل حرام و حلال بودند می نوشتند و به همراه «گژگ کاو» بر بند قنداق بچه ها (معمولاً بچه های منطقه ایلام قنداق پیچ می شدند) نصب می کردند.

تاثیر «گژگ کاو» بر مـوارد اجتماعی، اقـتصاد، فرهـنگ، جغرافـیایی، کالبدی و...

از بعد اقتصادی، هزینه ساخت این نوع مهره بسیار زیاد نبوده و بدلیل استفاده عموم مردم استان به صورت دستفروشی و نوع صنعتی آن در لوازم تزئیناتی به فروش می رسد و بازاری برای درآمد برخی ها به وجود آورده است. از بعد اجتماعی، این نوع مهره اطمینان خاطر و قوت قلبی‌ست برای اینکه کسی مورد چشم زخم دیگران واقع نشود. از بعد فرهنگی، شاید به جرات می توان گفت اکثر مردم ایلام به این مهره و متعلقات آن اعتقاد قلبی داشته و مورد استفاده عموم قرار می گیرد که فرهنگ جلوگیری از چشم زخم با کاربرد «گژگ کاو» در زندگی روزمره باعث اطمینان خاطر استفاده کننده از نظر بد است. و به لحاظ کالبدی، می توان در لایه های مختلف اجتماعی نسل قدیم و جدید آنرا پیدا کرد.

این اثر ناملموس به شماره ۱۹۸۶ در سال ۱۳۹۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.