به گزارش کردپرس، موسسه خبری Amargi در گزارشی پیرامون وضعیت زبان کردی اشاره کرده است که با وجود دهه‌ها محدودیت و مشکلات، زبان کردی بار دیگر در حال احیا و گسترش است. با توجه به ایجاد مرکز توسعه علمی و پژوهش درباره زبان کردی در استان کردستان در ایران تا آموزش‌های محلی در شمال‌شرق سوریه و اقلیم کردستان عراق و تولید محتوای دیجیتال و رسانه‌های نو، کردها تلاش می‌کنند زبان مادری خود را به نسل‌های جدید منتقل کنند. با این حال، خطر فراموشی تدریجی و نبود حمایت نهادی همچنان از چالش‌های اصلی این زبان کهن به شمار می‌رود.

ریشه‌های شفاهی و میراث شاعران

زبان کردی بقای خود را نه مدیون نهادهای رسمی، بلکه بیشتر وامدار شعر و موسیقی است.

قرن‌ها این زبان به‌صورت شفاهی حفظ شد و شاعران کرد آن را چون میراثی زنده سینه‌به‌سینه منتقل کردند. در حالی که بسیاری از روشنفکران کرد آثار خود را به عربی یا فارسی می‌نوشتند، احمد خانی، شاعر نامدار در اثر جاودانه‌اش مم و زین از مظلومیت و مهجور ماندن زبان کردی گلایه کرد و آن را «مس»ی در برابر «طلای» زبان‌های غالب خواند.

در سده نوزدهم، نالی نخستین شاعری بود که به زبان سورانی شعر نوشت و دیگران را به نوشتن به کردی تشویق کرد. پس از او، شاعرانی چون فقیه طیران، محوی، خانی و حاجی قادر کویی با مضامین عرفانی، عاشقانه، فلسفی و ملی‌گرایانه، به زبان کردی جان تازه‌ای بخشیدند و از فراموشی نجاتش دادند.

دکتر متین یوکسل، استاد علوم سیاسی دانشگاه حاجت‌تپه آنکارا، در گفت‌وگویی با نشریه Amargi می‌گوید: «تاریخ زبان کردی، روایتِ مداومِ مرگ و زندگی است.»

یک ملت، چهار سیاست زبانی

با شکل‌گیری مرزبندی های جدید پس از جنگ جهانی اول، زبان کردی دستخوش تغییرات و مشکلاتی در منطقه شد.

در ترکیه، از آغاز جمهوری تا دهه ۱۹۹۰، استفاده از زبان کردی به‌طور کامل ممنوع بود. به روایت موسی عنتر، روشنفکر فقید در دهه ،۱۹۳۰ هرکس در شهرهای کردنشین به کردی سخن می‌گفت، باید «برای هر کلمه یک لیره جریمه» می‌پرداخت. مردم حتی برای صحبت در خیابان به زبان اشاره متوسل می‌شدند. این فضای خفقان در فیلم معروف «گله» اثر یلماز گونای کارگردان شهیر کرد ترکیه بازتاب یافته است.

تنها از اواخر دهه ۱۹۹۰ و با رشد جنبش آزادی‌خواهی کردها، محدودیت‌ها اندکی کاهش یافت: برنامه‌های تلویزیونی به کردی پخش شد، مدارس خصوصی و انتشارات کردی شکل گرفتند. بااین‌حال، آموزش رسمی به زبان مادری هنوز در ترکیه وجود ندارد و پژوهش‌ها نشان می‌دهد سه‌چهارم کودکان کرد دیگر به زبان مادری خود صحبت نمی‌کنند.

در سوریه نیز از دوره قیمومت فرانسه تا دوران حزب بعث، زبان کردی ممنوع بود و سیاست‌های «عرب‌سازی» و کوچ اجباری ادامه داشت. تنها پس از ۲۰۱۱ و ایجاد «اداره خودگردان شمال و شرق سوریه» بود که آموزش به زبان کردی برای نخستین‌بار رسمی شد — هرچند دولت دمشق هنوز از به‌رسمیت شناختن آن سر باز می‌زند.

در ایران، از زمان رضاشاه تا انقلاب ۱۳۵۷، کردها هم به‌عنوان اقلیت قومی و هم مذهبی، با تبعیض روبه‌رو بودند. بعدها اقداماتی مانند ایجاد «پژوهشکده مطالعات کردی» در دانشگاه کردستانِ سنندج در سال ۲۰۰۰ صورت گرفت که گامی مهم در توسعه علمی زبان کردی محسوب می‌شود.

اما کردهای عراق از وضعیت بهتری برخوردار بوده‌اند. پس از ۱۹۱۸، بریتانیایی‌ها استفاده از کردی را در مطبوعات تشویق کردند. در ۱۹۷۰، کردی به زبان رسمی دوم عراق تبدیل شد و پس از سقوط صدام، قانون اساسی مصوب ۲۰۰۵ آن را در سطح ملی به رسمیت شناخت. امروز همه آموزش‌ها در اقلیم کردستان به زبان کردی انجام می‌شود.

شکاف گویشی؛ از سورانی تا کرمانجی

فراتر از فشارهای مختلف، زبان کردی با چالش درونیِ تعدد گویش‌ها نیز روبه‌رو است.

به گفته امیر حسن‌پور، زبان‌شناس برجسته، کردی شامل چهار گروه اصلی گویشی است که تا پیش از قرن بیستم بدون داشتن سلسله‌مراتب در کنار هم زیسته‌اند. دو گویش اصلی، کرمانجی (شمالی) و سورانی (مرکزی) هستند. حدود ۸۰ درصد از کردهای جهان به کرمانجی سخن می‌گویند (در ترکیه، سوریه و بخش‌هایی از عراق و ایران) و سورانی بیشتر در عراق و ایران رواج دارد.

تفاوت میان این دو گویش در واژگان، تلفظ و دستور زبان محسوس است. پژوهشی نشان داده که از میان ۵۰۰ واژه پرکاربرد، حدود ۵۰ واژه در این دو گویش متفاوت‌اند.

اختلافات زبانی گاه دستاویزی برای سیاست‌های «تفرقه بینداز و حکومت کن» بوده است. برای مثال، دولت عراق در دهه ۱۹۳۰ با اشاره به همین تفاوت‌ها از رسمیت بخشیدن به کردی سرباز زد. تلاش‌هایی برای «یکپارچه‌سازی زبان کردی» نیز صورت گرفته، اما همان‌طور که آسو محمودی، هم‌بنیان‌گذار واژه‌نامه آنلاین وژین می‌گوید: «ادغام مصنوعی گویش‌ها یا تحمیل یکی بر دیگری اشتباه است و محکوم به شکست خواهد بود. باید هر گویش را در قالب نوشتاری خودش به صورت استاندارد در آورد، اما قواعد نوشتاری را طوری تنظیم کرد که برای دیگر گویش‌ها نیز قابل خواندن باشد.»

یکی از بزرگ‌ترین موانع، تفاوت در شکل نوشتاری الفبا است: کرمانجی با حروف لاتین نوشته می‌شود، در حالی‌که سورانی از خط عربی استفاده می‌کند. محمودی ابزاری متن‌باز طراحی کرده که متون را با دقت بالا بین دو خط تبدیل می‌کند و پیشنهاد داده سایت‌های کردی آن را به‌کار گیرند.

زبان کردی در عصر هوش مصنوعی

با وجود فشارهای مختلف و ضعف منابع، زبان کردی در سال‌های اخیر وارد جهان دیجیتال و هوش مصنوعی شده است.

در سال ۲۰۱۶، کرمانجی به گوگل ترنسلیت افزوده شد و در سال ۲۰۲۲ نوبت به سورانی رسید. متا نیز از ۲۰۲۳ کار ادغام هر دو گویش را در فیس‌بوک آغاز کرد و تاکنون بیش از ۲.۳ میلیون واژه ترجمه شده است.

کردی اکنون در مدل‌های زبانی بزرگ مانند ChatGPT، Gemini و Claude نیز حضور دارد، هرچند دقت ترجمه‌ها هنوز پایین است. اما همین حضور نمادی از پیشرفت است.

سرچیا خورشید، پژوهشگر و فعال زبان کردی، این زبان را «کم‌منبع» توصیف می‌کند و می‌گوید: «تا همین اواخر کمبود داده‌های باکیفیت آنلاین باعث شده بود الگوریتم‌ها نتوانند به درستی کردی را بیاموزند.»

آسو محمودی نیز با اشاره به ضعف کیفیت نوشتار در فضای مجازی می‌گوید: «در متون کردی خطاهای املایی و نشانه‌گذاری فراوان است؛ حتی نویسندگان باسواد کردی در نوشتن فارسی یا عربی کمتر اشتباه می‌کنند.» او برای رفع این مشکل پلتفرمی به نام AsoSoft راه‌اندازی کرده تا معیارهای نگارشی واحدی را ترویج دهد و زمینه را برای کاربرد دقیق‌تر کردی در فناوری‌های آینده فراهم کند.

نقاط عطف در تاریخ زبان کردی

• قرن شانزدهم: تألیف نخستین آثار ادبی کردی توسط ملای جزیری
• ۱۸۹۸: انتشار نخستین روزنامه کردی در قاهره
• ۱۹۱۵: تأسیس نخستین چاپخانه کردی در حلب
• ۲۰۰۵: رسمیت زبان کردی در قانون اساسی عراق

خطر فراموشی و مسیر پیش‌رو

با وجود پیشرفت‌های اخیر، پرسش درباره آینده زبان کردی همچنان مطرح است. برخی از گویش‌های فرعی مانند زازاکی و هورامی در فهرست زبان‌های در خطر انقراض یونسکو قرار دارند. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۱ هشدار داد که تا ممکن است پایان قرن، بیش از ۱۵۰۰ زبان- از جمله این دو گویش کردی- از میان برود.

دکتر متین یوکسل می‌گوید: «در ترکیه، بسیاری از کودکان خانواده‌های کرد دیگر نه می‌توانند کردی صحبت کنند و نه آن را بفهمند. این روند، زبان را در معرض خطر نابودی قرار داده است.» به همین دلیل، یکی از خواسته‌های اصلی احزاب کرد در ترکیه، گسترش آموزش به زبان مادری در مدارس است.

از سوی دیگر، آسو محمودی هشدار می‌دهد که زبان کردی به‌تدریج در حال واگذاری جای خود به زبان‌های غالب منطقه مانند ترکی، فارسی، عربی و حتی انگلیسی است. او می‌گوید: «هرچه نسل جوان‌تر در این زبان‌ها آموزش می‌بیند، ساختار زبانی ذهنش تغییر می‌کند و واژگان کردی به حاشیه می‌رود؛ تا جایی که نسل‌های بعد دیگر فهم متقابل نخواهند داشت.»

فشار جدیدتری که از درون بر زبان کردی وارد می‌شود، جایگاه روزافزون زبان انگلیسی است؛ زبانی که در مدارس و دانشگاه‌ها به‌عنوان کلید آینده معرفی می‌شود. خانواده‌ها فرزندانشان را به محیط‌های انگلیسی‌زبان می‌فرستند تا شانس کاری بیشتری بیابند — اما نتیجه، تضعیف انتقال زبانی بین نسل‌هاست.

بااین‌حال، کارشناسان معتقدند هنوز فرصت نجات باقی است. حفظ تنوع زبانی کردی نیازمند آموزش دوزبانه، ثبت و مستندسازی زبان‌ها و تدوین سیاست‌های فرهنگی جامع است.

زبان کردی شاید امروز بیش از هر زمان دیگری زنده باشد، اما زنده ماندنش تضمین‌شده نیست. همان‌طور که یوکسل می‌گوید:«هیچ زبانی جاودانه نیست — حتی انگلیسی. زمانی مردم امپراتوری‌های روم و مصر هم باور داشتند زبانشان برای همیشه زنده می‌ماند. اما هیچ امپراتوری‌ای ابدی نیست.»

موسسه خبری Amargi