به گزارش خبرنگار کردپرس، به مناسبت پنجم تیر ماه، پنجاهمین سالگرد درگذشت استاد برجسته موسیقی، استاد «حسن زیرک»، گفت و گویی با «کاوه فقیه زاده» رهبر ارکستر فیلارمونیک موکریان، ترتیب داده شد، در این گفت و گو سعی شده تا زندگی هنری استاد «حسن زیرک»، از دیدگاه یک موزیسین بررسی شود.

همچنین این گفت و گوی خواندنی به این موضوع می پردازد که چرا صدای استاد «حسن زیرک»، تمامی کردستان را درنوردیده و چگونه بعد از حدود نیم قرن از فوت «بلبل کردستان»، هنوز هم نوای او در بیشتر خانه ها، مغازه ها و کوی تا کوی کردستان می پیچد و دل ها را صفا می بخشد.

صدای استاد «حسن زیرک» دلنشین و گوش نواز است

«کاوه فقیه زاده» رهبر ارکستر فیلارمونیک موکریان، در گفتگو با خبرنگار کردپرس می گوید: صدای انسان ها به ۶ دسته زیر و بم تقسیم بندی می شوند، صدای شاهکاری همچون استاد حسن زیرک، از نظر فواصل و طیف هایی که در موسیقی وجود دارد و با توجه به صداهایی که از او ثبت و ضبط شده است، در رده میانی قرار می‌گیرد و کاملاً صدای (تنور) است، البته در برخی از ترانه هایش به صدای (آلتو) هم نزدیک شده است. باید دقت کرد که صدای مرحوم استاد حسن زیرک، در سه مرحله متفاوت ضبط شده است، ولی در کل تنالیته صوتی استاد زیرک در رده میانی قرار دارد و موسیقیدانی که با او کار کرده اند نیز در همین رده برای او نوازندگی کرده اند که کاملا متناسب با صدا و آواز حسن زیرک است.

از نظر علم موسیقی کمتر پیش می آید که انسانی بتواند شش دانگ و یا سه اکتاو بالاتر آواز بخواند، برای مثال اساتیدی چون مرحوم سید علی اصغر کردستانی، حسن زیرک و حتی محمد ماملی در یک گام و نیم صدای آنها ثبت شده است، البته شاید وسعت صدای آنها بالاتر از این حد باشد، اما ملودی هایی که به کار برده اند در این چارچوب و بافت قرار داشته است. به همین دلیل می‌توان گفت فواصل حسن زیرک متناسب با صدای او است و در چارچوبی بسیار منظم و مرتب موسیقایی قرار دارد به همین دلیل ترانه های استاد حسن زیرک بسیار دلنشین است و هنگام شنیدن ترانه هایش گوش انسان خسته نمی شود.

او ادامه می دهد: اصولا از لحاظ قواعد علمی موسیقایی در دنیا صداهای دلنشین هستند که (تنور یا آلتو) باشد و آن صداهایی که در رده (آلتو) و پایین تر، که (تنور) محسوب می شوند صدایی بسیار رسا هستند. از سویی دیگر یکی از هنرهای استاد حسن زیرک این است که تمامی ابیات را واضح و رسا ادا می کند و ترانه هایش تماما برای شنونده قابل فهم است. در حالی که بسیاری از خواننده ها که صدای خوبی هم دارند اما در ادا کردن شعر توانایی کامل ندارند و شنونده، نمی تواند کلمه ها را به خوبی درک کند. این یکی از ویژگی‌های استاد حسن زیرک بود و از ترانه هایی که از او برای ما به جای مانده این پتانسیل و چارچوب علمی به خوبی قابل درک است.

استاد «حسن زیرک» مخزن ملودی بود/ ۶۰ درصد ملودی هایش را خودش ساخت

فقیه زاده اضافه می کند: استاد حسن زیرک در آغاز کار سعی کرد بیشتر ملودی های فولکلور و ترانه هایی را که به گوش هایش آشنا بوده بخواند. البته بنده معتقدم استاد حسن زیرک مخزن ملودی بوده و با توجه به آثاری که از او بر جای مانده مشخص است ۵۰ تا ۶۰ درصد ملودی هایش را خودش ساخته است و می‌توانم بگویم هیچ موزیسین بزرگی در سطح دنیا نیست که ۱۰۰ تا ۲۰۰ ملودی بسازد اما با توجه به این که استاد حسن زیرک به صورت علمی موسیقی را فرا نگرفته و تنها گوشهایش به موسیقی آشنا بوده و توانسته از طریق گوش هایش موسیقی را فرا بگیرد، ملودی هایی را استفاده کرده که ساخته دست خودش بوده و چنانچه موزیسین‌ها کارهای متفاوتی را به او ارائه می کردند باز هم این توانایی را داشت که آنها را نیز به خوبی کارهای خود ارائه کند. اما در اینجا باید گفت که نظر و اندیشه استاد حسن زیرک بر موزیسین هایی که با او کار کرده‌اند، تاثیرگذار بوده است.

«حسن زیرک» در سه مرحله؛ رادیو بغداد، رادیو تهران، رادیو کرمانشاه

موزیسین کرد، می گوید: حسن زیرک کارش را در رادیو بغداد شروع کرد، آن زمان کسی نمی دانست که او یک کرد ایرانی است. سال های ۳۱ و ۳۲ به ایران بازگشت مجموعه کارهای خوبی در رادیو تهران ضبط کرد. سپس در سالهای ۴۱ و ۴۲ به کرمانشاه آمد و در رادیو کرمانشاه با مجموعه هنرمندانی همچون استاد "مجتبی میرزاده" و استاد "عبدالصمدی" مجموعه آثاری را ثبت و ضبط کردند و پس از آن دوباره به بغداد مسافرت کرد و متاسفانه بعدها که به ایران بازگشت مشکلاتی بر سر راه او شکل گرفت که کار هنری او را تحت الشعاع قرار داد. اما در کل آثار حسن زیرک را می تواند در سه مرحله رادیو بغداد، تهران و کرمانشاه بررسی کرد.

او اضافه می کند: زیرک به دلیل فوت پدرش در نوجوانی روزگار بسیار سختی داشته و زمانی که برای کار و گذاران معیشت راهی کردستان عراق شد، به دلیل صدای خوبی که داشت مورد توجه قرار گرفت، سپس به بغداد رفت. حضور زیرک در بغداد با هنرمندان و خوانندگان توانای آن زمان همچون استاد "علی مردان" و استاد "قادر دیلان" همراه شد. در رادیو بغداد نیز با توجه به شرایطی که موجود بوده در همکاری با موزیسین های عرب، مجموعه آثاری را البته با صدای نوجوانی، ضبط می‌کند که بیشتر تم فولکلور و عاشقانه داشت.

سپس به ایران بازگشت در اوایل دهه ۳۰ در تهران با ارکسترای فارابی و نکیسا و یکسری موزیسین فارس ایرانی آشنا شد و با توجه به فضای پایتخت چندین کار زیبا به همراه گروه ارکستر موسیقی از ایشان ضبط شد. مانند (هه ی نار، وامه که) اینها ترانه هایی بودند که در تهران و زمانی که فرهنگ و ادب و موسیقی اقوام و ملت های خاورمیانه در فضای پایتخت ارج گذاری می شود، تهیه شدند.

فقیه زاده ادامه می دهد: اوایل دهه ٤٠ که رادیو کرمانشاه تشکیل شد، استاد حسن زیرک در آنجا استخدام شد و معتقدم در آن زمان بهترین و زیباترین آثار خود را خلق کرده است. رمز موفقیت استاد زیرک هم زمانی بوده که با استاد مجتبی میرزاده آشنا شد. ارتباط این دو منجر به خلق آثاری بسیار زیبا در عرصه موسیقی شد.

رهبر اکستر فیلارمونیک موکریان بیان می کند: حسن زیرک شیدا و تشنه موسیقی بود بنابراین دوباره به بغداد بازگشت و تصمیم گرفت در آنجا نیز ترانه های دیگری را ضبط کند، اما متاسفانه در عراق بازداشت می شود و هنگامی که به ایران باز می گردد کارش را به دلیل مشکلاتی که برایش به وجود می آید، از دست می دهد. این بار در شهرهای مختلف کردستان در مجالس مشغول به فعالیت شد. در کل می‌توان گفت در این سه مرحله تمام توانایی و جنسیت صدا، خصوصیات و عشق حسن زیرک به زیبایی و به ویژه زیبایی های طبیعت کردستان در صدای استاد مشخص است. او در ترانه هایش زیبایی های طبیعت کردستان را به شیوه های مختلفی بازگو می کند از زیبایی زنان کرد می گوید و هر آنچه که مربوط به زندگی روزمره مردمان کرد بوده است.

استاد «حسن زیرک» اعجوبه ای بود که انکار نمی شود

فقیه زاده بیان می کند: علیرغم این که استاد حسن زیرک سواد خواندن و نوشتن نداشته است اما از شعر بسیاری از شاعران بزرگ کردستان همچون استاد وفایی، گوران، سید کامل امامی استفاده کرده و این نشان می‌دهد که نخبه‌های ما که اگرچه سواد عمومی چندانی نداشتند اما توانایی خود را در عرصه‌های مختلف هنری بروز داده اند. اما امروزه سطح مدارک تحصیلی در جامعه بسیار بالا است ولی متاسفانه هیچ کدام از این افراد حتی یک دقیقه هم به خلق اثری از خود اقدام نکرده‌اند. بنابراین باید به این مورد اشاره کرد که امثال حسن زیرک ها، محمد ماملی ها و دیگر هنرمندانی که با آثارشان شناخته می‌شوند هنرمند واقعی هستند و آثارشان معرف آنها است. صرف اخذ یک مدرک تحصیلی به تنهایی از کسی هنرمند نمی سازد. هنرمند کسی است که دارای اثر باشد و اثر او تاثیرگذار هم باشد متاسفانه امروز به دلیل بلبشوی که در فضای مجازی شکل گرفته، هیچ کس هنرمند نیست. شکل‌گیری یک شخصیت هنری به یک سیر زمانی نیاز دارد، یعنی زمانی باید طی شود تا شخصیت‌هایی همانند استاد حسن زیرک و یا استاد علی مردان به ظهور برسند.

او ادامه می دهد: استاد حسن زیرک با جان و دل و با فکر و اندیشه موسیقی را فرا گرفته و همیشه سعی کرد برای مردم بخواند و این نکته مهم است زیرا هنری که برای مردم باشد هیچ وقت فراموش نمی شود و نمی میرد، اکنون که صد سال از تولد ایشان می‌گذرد هنوز هم نسل امروزی ترانه های استاد حسن زیرک را گوش می‌دهند. استاد علیرغم همه سختی هایی که در طول زندگی‌شان با آن روبرو شده‌اند و تجربه‌های بسیار زیادی که در زندگی کسب کرده‌اند همیشه هنر را مقدم بر هر چیزی قرار داده و این رمز موفقیت ایشان بود.

فقیه زاده تاکید می کند: امروز نیز بسیاری از موزیسین های کردستان معتقداند که استاد حسن زیرک اعجوبه ای بوده که انکار نمی شود به این دلیل که او در کنار استعداد ذاتی اش با بهترین موزیسین های آن زمان کار کرد. اگر به آثارش نگاه کنیم متوجه می‌شویم که در برخی از کارهایش که مجلسی بوده و در یک مجلس آنها را خوانده صدا و تن صدای حسن زیرک بسیار کامل است هر چند موزیک آن چندان درخور توجه نیست.

رمز ماندگاری «حسن زیرک» چیست؟

رهبر اکستر فیلارمونیک موکریان می گوید: اگر ۲۴ رنگ برای یک تابلوی نقاشی داشته باشیم صدای خواننده یکی از رنگها است و در اینجا اهمیت موزیسین‌ها بسیار برجسته می‌شود و متوجه می شویم که بهترین آثار استاد حسن زیرک با موزیسین های موفق و برجسته بوده است.

از سویی دیگر طبیعت کردستان، کشاورزان، کسب و کار مردم، زنان و بسیاری از امور روزمره مردم را استاد زیرک در ترانه‌هایش وارد کرده است و به نوعی زبان مردم شده است و مردمی که در آن زمان زندگی می‌کردند در ترانه های حسن زیرک زندگی، خاطرات، آرزوهای خود را می دیدند و همین مسئله سبب شده که حسن زیرک در میان مردم و برای مردم بوده و در تمام این سال‌ها حتی بعد از فوتش هم همچنان در اوج بوده و می درخشد.

فقیه زاده تاکید می کند: حسن زیرک در طول زندگی هنری خود بسیار کار کرد و هنوز هم این میزان کار و فعالیت در عرصه موسیقی به ثبت و ضبط نرسیده است. در واقع زیرک بسیار بیشتر از کسانی که امروز امکانات زیادی در حوه موسیقی در اختیار دارند، کار کرده است و از این مورد هم می توان به عنوان رمز موفقیت و ماندگاری او نام برد.

در حال حاضر کار موزیک در کردستان در رتبه سوم هم قرار نمی‌گیرد اما خوشبختانه در زمان حسن زیرک پتانسیل خوبی وجود داشته است البته باید بگویم نه اینکه بعد از استاد زیرک، فرد با استعدادی وجود نداشته است، نه، بلکه استعداد یابی انجام نشده، پشتیبانی و حمایت لازم انجام نشده و همچنین افراد این همت را نداشته اند وگرنه امکان تولید اثر خوب در هر زمانی اگر امکانات فراهم باشد، وجود دارد. نکته دیگر اینکه که اگر چنین ظرفیت و پتانسیلی در عرصه موسیقی در زمان استاد حسن زیرک وجود نداشت، تمامی استعدادهای ایشان بر باد می رفت و دیگر نمی توانستند چنین آثار خوبی را به عرصه ظهور برساند. بنابراین همزمانی استاد حسن زیرک با پتانسیل موجود یکی از زمینه‌های دیگر موفقیت ایشان به شمار می‌روند.

فقیه زاده در خصوص دلیل ماندگاری حسن زیرک پس از سالها می گوید: اولا هنر و استعداد ذاتی او دلیل این امر است از سوی دیگر استاد حسن زیرک تلاش کرده تا آثارش را ثبت و ضبط کند و به دست ما برساند و در این راه به نسبت هنرمندان معاصر خود برتری داشته و توانسته است به بهترین نحو این کار را انجام دهد.

دوما؛ اصالت صدا و موسیقی حسن زیرک کاری کرده که امروزه در تمامی مناطق کردنشین صدای حسن زیرک به گوش می رسد، تا زمانی که مردمان کرد وجود داشته باشند، صدای حسن زیرک و سایر اساتیدی که از آنها نام برده شد، باقی می ماند.

سوما؛ پتانسیل و ظرفیت موسیقایی و موزیسین های فاخری که با استاد کار کرده اند همانطور که پیشتر به آن اشاره کردم هم در این ماندگاری سهیم است.

بلوغ هنری «حسن زیرک» در رادیو کرمانشاه

فقیه زاده می گوید: بلوغ هنری استاد حسن زیرک در اوایل دهه ۴۰ بوده است. ایشان زمانی که در تهران فعالیت داشتند نیز کارهای بسیار برجسته ای ارائه کردند، اما تجربه استاد حسن زیرک در طول این سال‌ها سبب شد در دهه‌ ۴۰ و در رادیو کرمانشاه به شکوفایی برسد .

او ادامه می دهد: استاد حسن زیرک از تمامی هنرمندان پیش از خود وام گرفته است زیرا موزیک در صدها سال پیش در کردستان وجود داشته است. نمونه اش "ملا کریم ساوجبلاغی" بود که استاد حسن زیرک بیشتر ترانه های او را خوانده و به گوش ما رسانده است. برای مثال ترانه (ناله شکینه)، (هه ی به لار) و (خانمی مه زه دار) که ملا کریم آن ها را خوانده بود و احتمالا پیش از او نیز این ترانه وجود داشته است. اما قبل از آن جای دیگری ضبط و ثبت نشده است. در واقع ۱۰۰ تا ۱۱۰ سال پیش ثبت و ضبط ترانه ها بر روی صفحه انجام گرفته است از این رو تا پیش از آن اگر مواردی هم بوده به دلیل عدم ضبط به دستمان نرسیده است.

یا مثلا؛ ترانه (خاله ریبوار) قبل از زیرک هم خوانده شده است، اما او چنان آرایش و نظم نوینی به این کار داده که هیچ وقت ممکن نیست این زیبایی و عظمت از ترانه گرفته ‌شود و این نشان از قدرت صدا و استعداد زیرک بود و همین باعث شده است که او همچنان در عرصه موسیقی بدرخشد.

اگر «حسن زیرک» نبود، سرنوشت موسیقی کردی چه می شد؟

فقیه زاده با اشاره به اینکه استاد حسن زیرک در بکارگیری ترانه های فولکلور ارزش و اهمیت آن ها را درک کرده و سعی داشته این ترانه‌ها را حفظ کند و به ثبت و ضبط برساند، می گوید: ما مدیون استاد حسن زیرک هستیم چرا که با این کارش، ضمن حفظ فولکلور، آنها را به دست ما رسانده است، در غیر این صورت ما با قدرت آواز و صدای حسن زیرک آشنا نمی‌شدیم. من همیشه این گفته را در بین دوستان موزیسین‌ تکرار می‌کنم و می‌گویم: چه خوب که کردها حسن زیرک دارند. اگر زیرک نبود، سرنوشت موسیقی کردی چه می شد؟

اگر اساتیدی همچون محمد ماملی، حسن زیرک، علی مردان، طاهر توفیق، سید علی اصغر کردستانی، ملا کریم و نیز عایشه شان در موسیقی کرمانجی نبودند، امروز مشخص نبود حال موسیقی کردی چگونه می شد! به ویژه اینکه موزیسین های خوبی آنها را همراهی کردند. بنابراین این هنرمندان برجسته آثار پدران و مادران خود را گرفته و بازخوانی کرده اند و سعی کرده اند فرهنگ و ادب خود را حفظ و ثبت کنند.

۷۰ درصد ترانه‌های «حسن زیرک» متعلق به خودش است

او در خصوص ملودی های زیرک هم می گوید: سوا از آثار فولکلور، من معتقدم ۷۰ درصد از ترانه‌های حسن زیرک متعلق به خودش است و این گفته من یک گفته علمی است. عرصه موسیقی اصیل، تنها سخن گفتن نیست بلکه عرصه عمل و کار است و استاد حسن زیرک با ضبط ترانه‌هایش خدمت شایانی به موسیقی کردستان کرده است.

استاد علی مردان زمانی که در مورد استاد حسن زیرک صحبت می کردند به بزرگی، عظمت، قدرت و توانایی او اشاره می کردند در واقع بیشتر هنرمندانی که صدای زیرک را از نزدیک لمس و احساس کردند، به توانایی و قدرت هنری حسن زیرک اعتراف کرده‌اند. این در حالی است که ما امروز تنها صدای ایشان را می شنویم اما آنها از نزدیک با او در ارتباط بوده اند. تا به امروز هم هنرمندی از حسن زیرک انتقاد نکرده و نتوانسته آثار او را مورد نقد قرار دهد.

تاثیر «حسن زیرک» بر موسیقی سایر ملت‌های همسایه

فقیه زاده در مورد تاثیر حسن زیرک بر موسیقی سایر ملت‌های همسایه هم می گوید: تاثیر استاد بر ملت های عرب و فارس مشهود است، ایشان به زبان فارسی و همچنین به زبان ترکی چند ترانه خوانده اند و حتی گروه‌های ترک زمانی که در رادیو تهران بودند با ایشان همکاری کردند. ایشان همچنین به رادیو تبریز هم رفته و کار کردند بنابراین این نشان می‌دهد که صدای استاد توانسته بر فرهنگ ملتهای همسایه و اقوام ایرانی تاثیرگذار باشد. توانایی حسن زیرک سبب شده که بسیاری از موزیسین ها خواهان همکاری با او بودند و زمانی که از تهران به سنندج رفت با استاد حسن کامکار و در سلیمانیه با استاد انور قره داغی کار کرد. از سوی دیگر باید اشاره کنم که سفرهای استاد حسن زیرک باعث کسب تجربه و خلق و ضبط آثار گرانبهایی شد. هر چند در سفرهایشان با زحمت و دشواری زیادی روبه رو شدند، اما ماحصلش خلق آثاری زیبا است.

او می گوید: در سال‌های گذشته ارتباط فرهنگی بین مردم بیشتر بود و مردم در ارتباط با یکدیگر زبان‌های هم را می‌آموختند این مسئله سبب شد که زیرک نیز با توجه به سفرهای زیادی که در طول زندگی انجام داد با زبان های مختلف آشنا شود و هر چند کوتاه در ترانه‌هایش از آن استفاده کنند و برای مثال کارهای ساده اما زیبایی را به زبان فارسی خوانده یا همان ترانه مشهور به (خانباخی) که مقدمه اش را به زبان ارمنی خوانده است.

در واقع حسن زیرک و هنرمندانی همانند او، به دنبال آثار زیبایی در سایر فرهنگ ها و زبانها می گشتند آنها را پیدا و سعی می کردند در چارچوب و قالب کردی قرار دهند. برای مثال در منطقه مکریان ما بیت مشهور (سیدوان) را داریم که همین بیت در منطقه های (آمد، باتمان و سیلوان) کردستان ترکیه وجود دارد و این نشان می‌دهد که تبادل فرهنگی در بین زبان ها و حتی گویش های مختلف از یک زبان از سال های پیش وجود داشته و هنرمندان این موضوع را ارج نهاده و سعی کرده‌اند تا آن را را ثبت کنند. البته این موضوع به استعداد خواننده نیز بازمی گردد در حالی که بسیاری از افراد بهترین ملودی ها را در اختیار داشتند و آن را به اثری نامطلوب تبدیل کرده‌اند. اما حسن زیرک و یا استاد محمد ماملی ملودی یا آوازی را که از سایر زبان های دیگر وام گرفته بودند چونان در قالب موسیقی کردی قرار دادند که برای شنونده ها شناسایی مبدا موسیقی و ملودی قابل تشخیص نبوده است.

تسلط کامل بر موسیقی و نوازندگان ویژگی برجسته «حسن زیرک» بود

او ادامه می دهد: استاد حسن زیرک بسیار توانمندی بود و ۸۰ درصد ترانه هایش کردی بودند. در حالی که بسیاری از خوانندگان ترانه های عربی یا فارسی را می خوانند. مثلا برخی ها فارسی خوان هستند همانند مظهر خالقی که تنالیته و گویش او به موسیقی فارسی و ایرانی نزدیک است. اما استاد حسن زیرک تماماً به کردی آواز خوانده است. زیرک همانند بسیاری از خوانندگان کرد، ترانه هایش را از سینه و با جان و دل می خواند. ایشان با فواصل مقام کردی آشنا بوده و کسی که با این فواصل مقامی آشنا باشد به راحتی می تواند در دستگاه های موسیقی آواز بخواند در حالیکه استاد حسن زیرک رپرتوار مقامی را سینه به سینه آموخته است. وقتی به ترانه (خاله ریبوار) گوش می دهیم متوجه می شویم که صددرصد یک مقام الله ویسی است و حسن زیرک با استفاده از این آشنایی توانسته آن را در نهایت زیبایی و استواری یک قطعه موسیقی بخواند.

از سویی دیگر استاد حسن زیرک با توجه به تجربه‌ای که آموخته توانسته بود موزیسین هایی را که با او کار کرده‌اند را تحت تاثیر قرار دهد و آن ها هم به این تجربه استاد نیاز داشتند، شما ببیند اکثر آثار استاد حسن زیرک توسط خودش آغاز می شود و توسط خود او هم به پایان می‌رسد و این نشان می‌دهد که او تماماً بر موسیقی و اثری که خلق کرده است مسلط بوده و بر نوازندگان هم تاثیر گذار بوده است.

«حسن زیرک» مقام خوان نبود، اما در مقام راست مهارتی بسیار استادانه داشت

رهبر اکستر فیلارمونیک موکریان می گوید: از دیر زمان مقامات در موسیقی خاورمیانه، شناخته شده بودند. در واقع ما ۱۲ مقام موسیقایی داریم که آنها توسعه پیدا کرده و در میان ملت های مختلف خاورمیانه پخش و مورد استفاده قرار گرفته اند و در ایران نیز در دوره قاجار به کار می رفت. در میان عثمانیان نیز ۱۴ مقام وجود داشت و شرقی ها ۱۲ مقام موسیقی دارند. قدمت این مقامات موسیقی بسیار زیاد است و تنها کسی که رشد و توسعه این مقامات را مد نظر قرار داده بود "زریاب موصلی" بود، این فرد در دربار عباسیان خدمت می‌کرد و تنبور می نواخت و بسیاری از مقامات را آموخته و توسعه داده بود. با توجه به اینکه در آن زمان بغداد به نسبت سایر شهرهای اطراف در عرصه موسیقی مرکزیت داشت این مقامات از آنجا توسعه پیدا کردند و بعدها به دستگاه‌های مختلف موسیقی تبدیل شدند.

از اواخر سال ۱۲۹۰ شمسی به بعد و حتی شاید قدیمی تر حدود ۱۰۰ سال قبل هنرمندان منطقه در خانقاه ها و تکیه ها به ذکر و ثنا می پرداختند و از این طریق موسیقی را فرا می گرفتند. مقامات در تکیه ها به صورت مناجات "الله ویسی" خوانده می شد، استاد حسن زیرک نیز بعد از آشنایی با استاد علی مردان و حضور در منطقه کرکوک و کرمانشاه این مقامات را به دلیل علاقه ایی که داشت، یاد گرفت.

فقیه زاده بیان می کند: استاد حسن زیرک در چهارچوب موسیقی کردی، مقاماتی را بهترین شیوه خوانده خوانده و تسلط کافی و وافی بر آنها داشته است چه مقام بیات، کرد بیات، نهاوند، ماهور و ... . اما معتقدم استاد حسن زیرک اگر چه مقام خوان نبوده اما در مقام راست، مهارتی بسیار استادانه داشت. همچنین استاد مجتبی میرزاده نیز بسیار هوشمندانه توانست در این زمینه با او همکاری و هم نوازی کند در کارهایی همچون (ده میک ساقی ده مت بینه) یا (له باغان ئاه و نالین دی).

حسن زیرک با خواندن مقام این مورد را نیز تجربه و سعی کرد که در این زمینه نیز عالی باشد و آثاری که امروزه از او در دسترس است از نظر ریتم و فواصل موسیقی دارای ارزش علمی هستند.

بررسی آکادمیک موسیقی «حسن زیرک» ممکن است؟

فقیه زاده در خصوص بررسی آکادمیک موسیقی حسن زیرک می گوید: موسیقی تنها یک بعد نیست و باید در چندین مورد بررسی و تجزیه و تحلیل شود البته اگر موضوع آکادمیک بودن یک موسیقی مطرح شود این مسئله به موزیسینها برمی‌گردد و برای اینکه آثار حسن زیرک به صورت آکادمی بررسی و حتی تدریس شود، باید موزیسین‌ها به صورت علمی و تحقیقی بر روی این مسئله کار کنند.

در اواخر دهه ۷۰ شمسی من ٤٠ ترانه استاد حسن زیرک را جهت آموزش ساز سنتور که ساز تخصصی خود بنده است، نت‌نویسی کردم. البته بعد از این که سال ها در خدمت استاد فرامرز پایور به صورت آکادمی موسیقی را فرا گرفتم برای من مایه تعجب بود که اینهمه موزیک عالی در کردستان وجود دارد ولی در سطح آکادمی کاری برای آنها انجام نگرفته است و بنابراین تصمیم گرفتم ۴۰ ترانه استاد زیرک را برای آموزش ساز سنتور نت نویسی و در کتابی به نام (هه ی نار) به چاپ برسانم که شامل بهترین آثار استاد است.

او اضافه می کند: هنرمندانی چون زیرک در عرصه موسیقی کردی، وظیفه‌ای را که بر عهده داشتند انجام دادند و با ثبت و ضبط این ترانه‌ها آثار گرانقدری را به دست ما رساندند و اکنون وظیفه موزیسین های کرد است که این آثار را به صورتی علمی طبقه بندی کنند و جهت آموزش و ماندگاری آنها تلاش نمایند.

۸۰ درصد کارهای استاد «حسن زیرک» شایسته انتخاب رپرتوآر موسیقی آکادمیک

فقیه زاده بیان می کند: در اینجا مایلم به این موضوع اشاره می کنم که اگر روزی پلی ارتباطی در موزیک کردستان بین موسیقی کردی سورانی و کردی کرمانجی توسط موزیسین هایی برقرار شود قطعا ۸۰ درصد کارهای استاد حسن زیرک جهت رپرتوآر موسیقی آکادمیک انتخاب به صورت تصنیف یا ترانه، نت نویسی و برای آموزش سازهای موسیقی به کار گرفته می شود. همچنین از بُعد دانشگاهی و علمی نیز قطعاً اثر استادان زیرک، محمد ماملی، طاهر توفیق سیدعلی اصغر کردستانی و ... در رپرتوار موسیقی طبقه بندی شده، جای خواهند داشت.

رهبر اکستر فیلارمونیک موکریان با اشاره به تهیه و آماده سازی روایت هایی از موسیقی مناطق کردستان می گوید: زمانی که روایت از گنجینه موسیقی کردی نوشته شود در این صورت می‌توانیم مجموعه روایت ها را در کنار یکدیگر قرار دهیم و یک روایت بزرگ از موسیقی در خاورمیانه داشته باشیم. چنانچه مثلاً در میان عربها عود نواخته می‌شود و از آن تحت عنوان روایت "منیر بشیر" یاد می کنند یا در میان فارس ها سنتورنوازی تحت عنوان روایت "فرامرز پایور" یاد می شود.

تهیه و تدوین روایت‌ها دست موزیسین‌ها را باز کرده و باعث می شود به صورت علمی اصلاحاتی در گنجینه موسیقی ما ایجاد شود و اینکار خدمت بیشتر به موسیقی خواهد کرد. در آن صورت آموزش آکادمی موسیقی نیز راحت تر مهیا می‌شود.

تنها ۲۰ درصد آثار استاد «حسن زیرک» رمزگشایی شده است

فقیه زاده بیان می کند: استاد حسن زیرک در طول حیات هنری خود آثار زیادی به جا گذاشته است که واقعاً شایان قدردانی است او وظیفه خود را نسبت به موسیقی کردی انجام داده و امروز موزیسین هایی که تحصیلات آکادمیک دارند باید به رمزگشایی موسیقی کردی اقدام کنند و فکر می‌کنم که آثار استاد حسن زیرک امروزه در حدود ۲۰ درصد رمزگشایی شده و باز هم نیاز به مطالعه و تحقیق بیشتری در این زمینه دارد. تا کنون در مورد زندگی شخصی استاد مطالب بسیاری نوشته شده اما بهتر است که بعد هنری حسن زیرک نیزمورد بررسی قرار بگیرد و شناسانده شود.

در موسیقی کردی یک "باخ" متولد می شد، اگر...

او ادامه می دهد: اگر استاد حسن زیرک به صورت علمی موسیقی را فرا می گرفت و آنچه را که در ذهنش در خصوص موسیقی می گذشت، می توانست بر روی کاغذ بیاورد، معتقدم در موسیقی کردی یک "باخ" متولد می شد. چرا که موسیقی کلاسیک توسط باخ سروسامان داده شد و فواصل آن نوشته شد. در مقابل آن اقداماتی که استاد حسن زیرک انجام داده است، میراثی برای موزیسین های امروزی است تا بر روی آنها کار کنند و این موارد را به دایره روایت بکشانند در آن صورت می تواند به آموزش موسیقی، زبان و فرهنگ و ادب کردی خدمت شایان توجهی انجام دهند.

فقیه زاده می گوید: موسیقی خاورمیانه به دلیل اینکه در طول تاریخ چنان که باید و شاید مورد توجه نبوده، بنابراین نتوانسته جایگاهی درخور توجه در سطح جهانی پیدا کند. در واقع موسیقی زمانی می تواند در سطح جهانی نام و رسمی پیدا کند که به صورت تجاری در سطح جهان معرفی شود .همانند موسیقی های کلاسیک که در سطح دنیا مطرح هستند. نگاه کنید ژاپن علیرغم همه تکنولوژی که در اختیار دارد هنوز نتوانسته موسیقی خود را در سطح جهانی مطرح کند. روسیه توانست تا حدی با حذف ربع پرده و تبدیل آن به نیم پرده و با حضور چند هنرمند بزرگ چون چایکوفسکی توانست تا حدودی در سطح جهانی نام و رسمی پیدا کند.

موسیقی کردی نیز به دلیل اینکه تا کنون ساماندهی شایسته‌ایی نداشته همچون بسیاری از موسیقی های دیگر منطقه در مرحله حفظ و ماندگاری باقی مانده و ما باید فعلا تلاش کنیم آثار و گنجینه های خود را حفظ کنیم و با توجه به این شرایطی که پیش می‌رود شاید فعلاً نتوانیم بازتاب آن را در سطح جهانی ببینیم. با این حال موسیقی خاورمیانه در میانه ملت های مختلف این منطقه رد و بدل می‌شود و از این حد فراتر نرفته است.

برای گوش دادن به ترانه های «حسن زیرک» باید یک کتاب فرهنگ همراه داشت

رهبر اکستر فیلارمونیک موکریان در خصوص ادبیات به کار رفته توسط هنرمندانی همچون حسن زیرک و معاصران او نیز می گوید: ادبیات به کار گرفته در ترانه های استاد حسن زیرک، بسیار رسا و غنی بود. فکر می‌کنم هیچ وقت زیرک و هنرمندان همانند او قصد نداشته اند که شعر را قربانی موسیقی کنند و تا مورد تحسین دیگران قرار بگیرند، همانطور که امروزه می بینیم ادبیاتی که یک پاپیست به کار می‌برد واضح نیست و کسی تمام لغات آن را درک نمی کند. ادبیات این سبک موسیقی چارچوب مشخصی ندارد و موسیقی را نیز تخریب کرده است. اما امثال استاد حسن زیرک در عین ارزش گذاری به ادبیات سعی کردند، اشعار و ابیاتی را انتخاب کنند که با فرهنگ و فولکلور مردم زمان خودشان همخوانی داشته باشد.

حتی ادبیات فولکلوری که توسط این اساتید خوانده شده‌، چنان با زندگی مردم در آمیخته بود که جداسازی آن ها از هم غیرممکن می‌شد. استاد زیرک در ترانه هایش کلماتی را به کار می برد که حتی تحصیل کرده های امروز و نسل جدید ممکن است با آن آشنایی نداشته باشند در واقع در آن زمان چیستان ها، ضرب المثل ها، ابیات شاعران بزرگ و هر آنچه که در زبان و ادب و فولکلور کردی بود را به زیبایی در ترانه های خود به کار می برد. این ادبیات به حدی غنی بودند که گاهی برای گوش دادن به ترانه های حسن زیرک باید یک کتاب فرهنگ (هه نبانه بورینه) اثر استاد (هه ژار موکریانی) را در کنار خود داشته باشیم. چرا که بعضی از کلمات چنان اصیل و غنی هستند که شاید امروزه کاربرد آنها در زبان رسمی ما کمتر شده باشد.

همچنین استاد حسن زیرک بیشتر از سایر خوانندگان دیگر به توصیف زیبایی های کردستان، کوهستان و دشت پرداخته است. او عاشق کرد و کردستان، عاشق زبان کردی بوده و با بداهه سرایی، که یکی از خصوصیات برجسته او بود توانست آثاری زیبا و نایاب خلق کند.

تشخیص هنرمند واقعی از غیر هنرمندان در بلوای فضای مجازی

فقیه زاده می گوید: هنر موسیقی تنها خوانندگی نیست، اگرچه متاسفانه تنها خواننده دیده می شود در حالی که موزیسین‌ها هم در کنار خواننده نقش برجسته ایی دارند. امیدوارم موسیقی کردی به جایگاه واقعی خود برسد و مردم نیز به یادگیری علمی موسیقی اقدام کنند بسیار مفتخر خواهم شد زمانی که موزیسینی اثری خلق می کند و در این حوزه صاحب نظر است اما برعکس از این مسئله بسیار رنج می‌برم که افرادی در دنیای مجازی امروز ادعای هنرمند بودن را دارند اما فاقد اثراند. امروزه فضای مجازی سبب شده که تشخیص هنرمند واقعی از غیر هنرمندان سخت باشد و فضایی شکل گرفته که به دقت و نظارت بیشتری احتیاج است.

او در پایان تاکید می کند: از مردم هم تقاضا دارم کسانی را که در این زمینه فعالیت می کنند مورد نقدهای غیر علمی و غیر کارشناسانه قرار ندهند. در واقع پیشینیان ما همیشه گفته اند "زمانی به کسی بگوید از این موضوع اطلاعی نداری که شما در آن حوزه از او استاد تر باشید".

به گزارش کردپرس، کاوه فقیه زاده، رهبر اکستر فیلارمونیک موکریان، متولد ۱۳۴۹ مهاباد است. او از ۱۷ سالگی آموزش موسیقی را در خدمت یوسف ربیعی یاد گرفته و بعد از آن به تهران رفت و به مدت ۸ سال در مکتب فرامرز پایور موسیقی ایرانی را با ساز سنتور فرا گرفت. بعد از آن با مرحوم مشکاتیان آشنا شد و با ایشان هم مدتی کار کرد. چهار سال نیز درس شناخت موسیقی را در موسسه رسام هنر در تهران که بعدها در زیر مجموعه جهاد دانشگاهی قرار گرفت، به اتمام رساند. پس از آن به مهاباد بازگشت و از سال ۷۸ تاکنون به مطالعه و تحقیق در خصوص موسیقی کردی پرداخته است و با راه اندازی آموزشگاه موسیقی "وفایی" به آموزش موسیقی به نسل جدید بپردازند و به آنها کمک کنند که موسیقی را به زبان مادری خود فرا بگیرند.

او چندین سال نیز در کردستان عراق به تدریس موسیقی پرداخت و بعد از آشنایی با ارکستر به تحقیق و مطالعه در کردستان را در این خصوص پرداخت و تصمیم گرفت در مهاباد با کمک نوازندگان کل منطقه موکریان و حتی تبریز ارکستر فیلارمونیک را اندازی کند که تا پیش از کرونا ١٠ سال اجرای موفق داشت و در یکی از درخشان ترین کارها با حضور (استاد عدنان کریم) در مهاباد ارکستر فیلارمونیک مکریان، کنسرتی را برگزار کرد.

فقیه زاده در طول ۳۵ سال فعالیت هنری خود، ۱۸ کتاب در این زمینه تالیف کرده‌، که ١٣ مورد چاپ شده و ضمن اینکه هدفش آموزش موسیقی به نسل جدید با موسیقی سرزمین مادریشان نیز بوده است.

در حوزه موسیقی تحقیقی کردستان ترکیه نیز چند کتاب از فقیه زاده به چاپ رسیده که در بخشی از آن ها به ملودی های استاد (سالح حیدو) از کردستان سوریه با ٧٠٠ تا ٨٠٠ ملودی و کتاب مرحوم (عایشه شان) را شامل می شود، که در این پروژه تحقیقاتی تنها بخش موزیک را عهده دار بود.

کتاب هایی که از او در ایران به چاپ رسیده است شامل (کاروانه) که نتاسیون ترانه های استاد محمد ماملی، طاهر توفیق و علی مردان را شامل می شود. کتاب (هه ی نار) که نت نویسی ٤٠ ترانه ناب از استاد حسن زیرک است. همچنین کتاب (فرمیسک) که شامل قطعاتی چند برای یادگیری ساز سنتور توسط این محقق و موزیسین نواخته و نوشته شده است. دو کتابی دیگر هم به نام (جوانی بهاری موکریان) و (نه وا و جوانی ژیان) که شامل قطعاتی برای یادگیری ساز سنتور است. همچنین کتاب الفبای مقدماتی سنتور از این نویسنده و محقق درانتشارت چنگ در دسترس است.

او کتابی هم در خصوص بیت های ایالت مکریان به نام (چوله چرا) بر اساس علم موزیکولوژی و برای آرشیو کردن(بیت، بند، حیران و هوا) تالیف کرده که شامل ۳۰ بیت منطقه مکریان بزرگ از ۸ هنرمند است که همراه سی دی بیت بیژها، منتشر شده است.

کتابی دیگر نیز به نام (چه پکه گول) ترانه های اساتیدی همچون حسن زیرک، طاهر توفیق، علی مردان، محمد ماملی و تعدادی از موسیقی های مظهر خالقی است که برای همه سازهای موسیقی نت نویسی شده است.

فقیه زاده، در دانشگاه موسیقی هنرهای زیبا در سلیمانیه به تدریس موسیقی، سرود، ارکستراسیون و آموزش ساز سنتور مشغول بوده و همزمان با آن که در سلیمانیه در انستیتوی (که له پوری) کردی فعالیت می کرد، نزدیک به ۲۵۰۰ تا ٣ هزار ملودی منطقه های کردستان ترکیه و سوریه را در قالب پروژه ایی بلند مدت نت نویسی کرده است.

به گزارش کردپرس، استاد «حسن زیرک» سال ١٣٥٠در پی ابتلا به سرطان کبد در بیمارستان بوکان بستری شد و یک سال بعد در پنجم تیر ۱۳۵۱، در سن ٥٣ سالگی در زادگاهش بوکان درگذشت. در آن زمان رادیو لندن اعلام کرد: «یگانه هنرمند مردم کرد، در بوکان درگذشت».

گفت و گو/ تانیا شعفی