استقلال یک رویای همیشگی بسیاری از کردهای عراقی است که به طرز وحشتناکی تحت حکومت صدام حسین رنج کشیدند و به همین دلیل همه پرسی روز دوشنبه گذشته با شادی قابل درکی در اربیل، پایگاه حزب حاکم دموکرات کردستان (KDP) که نیروی حامی این رأی گیری بود، برگزار شد. نتایج اولیه حاکی از ان است که تعداد رای دهندگان بسیتر بالا بوده است و بیش از 90 درصد آنها رای به جدایی اقلیم کردستان داده اند. از آن روز به بعد تهدیدها به شدت افزایش یافته است و بغداد از کشورهای همسایه خواسته است تا پروازهای خود به اقلیم را متوقف کنند و در عین حال از دولت اقلیم کردستان خواسته است تا کنترل فرودگاه ها و گذرگاه های مرزی خود را تا روز جمعه به بغداد تحویل دهد و یا با محاصره روبرو شود. ترکیه که از جدایی طلبی جمعیت کرد خود هراس دارد، تهدید کرده است که دست به اقدام مشابهی خواهد زد. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه این رأی گیری را «خیانت» خواند و پیشنهاد کرد که اگر تحریم های مورد نظر علیه اقلیم اعمال شوند، این منطقه با نبود «غذا یا پوشاک مواجه خواهد شد.»

در حالی که بارزانی ظاهرا محاسبه کرده بود که زمان جدایی از عراق فرا رسیده است، چرا که دولت اسلامی (داعش) از آخرین پایگاه های خود در شمال کشور بیرون رانده می شود، اما وضعیت اقتصاد کردستان عکس این وضعیت را نشان می دهد. با توجه به وابستگی نسبتا کامل اقلیم به واردات کالاهای اساسی و درآمد خط لوله نفتی که وارد ترکیه می شود، منطقی است بدانیم رهبران کرد در مذاکرات پس از همه پرسی از چه میزان قدرت فشاری برخوردار خواهند بود و همچنین اینکه اقتصاد کردستان مستقل تا چه میزان عملی خواهد بود.

اقدام اقتصادی علیه استقلال، عمدتا بر پایه نفت استوار است. کردهای عراق از اوایل دهه 1990 که بوسیله منطقه پرواز ممنوع اعمال شده از سوی ایالات متحده به خودمختاری دست پیدا کرده اند، مدام در حال تقویت نهادهایی مانند وزارتخانه ها، خدمات مدنی و ارتش بوده اند و همین امر به آنها اجازه داده است تا به طور موثر همانند یک کشور عمل کنند. آنها موفقیت کمتری در توسعه خودکفایی اقتصادی داشته اند و دلیل این امر نیز این است که درآمدهای ثابت نفتی انگیزه آنها را برای تنوع بخشیدن به سایر بخش ها مانند کشاورزی، تولید و بانکداری و همچنین توسعه ظرفیت آنها برای جمع اوری مالیات را کاهش داده است. همچنین، دولت اقلیم کردستان تا 90 درصد به فروش نفت برای کسب درآمدهای خود متکی است که به نوبه خود، تقریبا بخش بزرگ این درآمدها برای پرداخت حقوق کارمندان دولت - که نیروی کار اقلیم را تقویت می کنند- هزینه می شود. همانند دیگر اقتصادهای وابسته به درآمد ثابت، فعالیت های بخش خصوصی مانند ساخت و ساز شدیدا به هزینه های عمومی وابسته است.

از آنجایی که روزانه تقریبا 600000 بشکه نفت به صورت انحصاری از طریق ترکیه به بندر جیحان صادر می شود، آنکارا نفوذ قابل توجهی نه تنها بر اقتصاد، بلکه بر سیستم های توزیع منابع اقلیم دارد که ثبات اجتماعی، مانند توانایی دولت برای پرداخت حقوق ها را در بر می گیرد. بلال وهاب، یکی از تحلیلگران مؤسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک، به من گفت:«نفت منبع اصلی درآمد اقلیم است و همه درآمدهای آن به خزانۀ دولت ریخته می شود. بنابراین، این وضعیت بدین معنی است که اقتصاد اقلیم کردستان به یک خط لوله نفت وابسته است که نفت را به بازارهای بین المللی می فروشد و این خط لوله از ترکیه عبور می کند. اگر شما آن خط لوله را ببندید اقتصاد کردستان را از کار می اندازید.»

تحلیلگران تخمین می زنند که مشکل اصلی دیگر کردستان اتکای شدید این منطقه به واردات است که حدود 80 تا 90 درصد کالاها را در بر می گیرد. این منطقه مقادیر قابل توجهی سیمان، فولاد و گندم تولید می کند ولی تولیدات چندان دیگری ندارد. اگر سری به بازار شهر اربیل بزنید از انارهای مصر، سیب های ایران، هلو و تخم مرغ ترکیه تا لباس و کالاهای خانگی از چین و سیگار از بسیاری کشورها تا کره جنوبی را در بازارها خواهید دید. از آنجایی که اقلیم کردستان از نظر زمینی محصور است، بستن مرزهای آن با ایران و ترکیه و مرزهایی هوایی از طریق عراق می تواند به سرعت منجر به افزایش شدید قیمت یا کمبود کالاهای اساسی مانند غذا و سوخت شود. محاصره هماهنگ از سوی همسایگان این اقلیم ویران کننده خواهد بود.

به نظر می رسد که بارزانی و حزب دموکرات کردستان با فراخوان برای برگزاری همه پرسی علی رغم اعتراض های آنکارا، تهران و بغداد می خواستند نشان دهند که همسایه های منطقه یا تمایل ندارند و یا توانایی اعمال تحریم های پایدار را ندارند. استدلال حامیان همه پرسی این است که کشورهای همسایه، به ویژه ترکیه، از تجارت با اقلیم کردستان سود زیادی برده اند و چنین اقدامی ضرر بسیار زیادی به آنها خواهد زد. فتحی المدرس، مشاور وزارت بازرگانی حکومت اقلیم کردستان، گفت: «روزانه هزاران کامیون عبور می کنند و همزمان نباید فراموش کرد که مردم ترکیه، شرکت های ترکیه ای و دولت ترکیه از این فعالیت سود زیادی می برند. حتی اگر دولت ترکیه مرز را ببندد، نمی توانند این کار را برای مدت طولانی انجام دهد.»

علاوه بر این، قرارداد اخیر یک میلیارد دلاری حکومت اقلیم کردستان با شرکت انرژی روزنفت روسیه برای یک خط لوله گاز طبیعی از طریق ترکیه و همچنین توسعه پنج میدان نفتی و گازی در منطقه، ممکن است باعث شود آنکارا با در نظر گرفتن منافع روسیه در این میان از قطع صادرات انرژی کردها منصرف شود.

ممکن است قمار بارزانی در نهایت نتیجه دهد اما هنوز فقط یک قمار است. یکی از اقتصاددانان کرد که نخواست بخاطر حساسیت انتقاد از مسئله همه پرسی نامش فاش شود یادآور شد که ترکیه با هشت کشور هم مرز است و دارای یک اقتصاد عمده و متنوع است. گرچه این کشور بدون شک از بستن مرز خود با کردستان عراق آسیب می بیند، اما در صورتی که احساس می کند در راستای منافع کلی آن کشور خواهد بود؛ همانند جنبش های جدایی طلبانه در میان کردهای آن کشور دست به این اقدام خواهد زد. این اقتصاددان گفت: «گاهی اوقات ترکیه منافع تجاری خود را برای اعمال فشار سیاسی فدا خواهد کرد.» در واقع، به نظر می رسد با انجام همه پرسی روز دوشنبه اردوغان همان رویکرد را به پیش ببرد. وی گفت: «ما شیر (نفت) را در اختیار داریم. وقتی که ما شیر را ببندیم، همه چیز تمام است.»

اما کردستان نباید فقط به نفت متکی باشد. زمین کشاورزی حاصلخیز و موقعیت آن می تواند آن را به مرکز تجارت منطقه تبدیل کند؛ تمرکز بیشتر بر آنها (حاصلخیز بودن زمین و موقعیت مرکز بودن) می تواند ضربه هر گونه محاصره از سوی کشورهای همسایه در آینده را کاهش دهد. اغلب تحلیلگران در پاسخ به این پرسش که چرا تاکنون اقلیم نتوانسته اند از این مزایا استفاده کند، می گویند: ایجاد وفاداری حزبی به منطق بسیاری از توسعه های اقلیم تبدیل شده است؛ بخش هایی مانند کشاورزی که از بی توجهی آسیب دیده اند تحت حمایت قرار نگرفته اند و برخی قسمت ها که سوددهی سریع و آسانی دارند، از جمله ساخت و ساز افزایش یافته اند.

به گفتۀ وهاب، از مؤسسه واشنگتن، مشکل دیگر این است که به دلیل سیاست های آشفته عراق رهبران اقلیم چندین دهه در «حالت جان در بردن» از بحرانی به بحران دیگری در گیر و دار بوده اند و به ندرت توانایی لازم برای برنامه ریزی بلند مدت را داشته اند. این امر باعث شده است تا بینشی مشخص برای یک کردستان مستقل وجود نداشته باشد – اینکه ایا اقلیم دارای سیستمی سرمایه داری ؟ سوسیالیست؟ یا چیزی میان این دو است؟ و در مقابل توجه ها بر روی انتقاد از بغداد متمرکز بوده است. او گفت: «اگر از من بپرسید مانع اصلی ای که باعث می شود اقلیم کردستان بالقوه موفق نباشد، می توانم بگویم که مسئله سخت افزار نیست، مسئله نفت و تفریحگاه های خوب و غیره نیست. مسئله نرم افزار و مشکلات حکومت رانی است.»

حامیان همه پرسی معتقدند زمانی که اقلیم از بغداد جدا شود آسانتر می تواند بر این مشکلات غلبه کند. کنترل بیشتر بر صادرات نفت – در حال حاضر به دلیل ادعاهای بغداد، اقلیم کردستان نفت خود را به قیمت پایین تری به فروش می رساند- و همچنین توانایی عدم پرداخت بدهی های حکومت مرکزی و مذاکره مستقیم با سازمان های بین المللی منفعت های مستقل بودن کردستان است. از زمان سقوط قیمت نفت در سال 2014، اصلاحاتی توسط قباد طالبانی، معاون نخست وزیر انجام شده است که با ستایش گسترده ای مواجهه شد؛ به عنوان مثال ثبت بیومتریک مشخصات کارکنان دولت به منظور قطع حقوق افرادی که وجود خارجی ندارند و یا کسانی که دو حقوق دریافت می کنند.

با این همه استقلال کردستان بدون خودکفایی اقتصادی، همیشه بر روی زمینی متزلزل خواهد ایستاد. در بازار عمده فروشی علوه سلیمانیه، یک تاجر محلی دیگر به نام جهال به کالاهای خود اشاره می کند- سیر از چین، هلو از ترکیه، و کیوی از ایران. او گفت: «تاکنون قیمت ها تغییر نکرده اند و بالا نرفته اند و پایین نیامده اند. «اما فردا؟ هیچکس نمی داند. »

منبع: مجله آتلانتیک

ترجمه: خبرگزاری کردپرس- سرویس جهان

کد خبرنگار: 40101