مرکز این شهرستان یعنی سقز در فاصلة 187 کیلومتری شهر سنندج قرار گرفته است وجه تسمیه سقز ریشه در قدمت این شهر دارد و آن زمانی است که قوم سکا در زمان اتحاد اقوام ماد این شهر را به عنوان پایتخت خود به نام اسکیت یا ساکز انتخاب نمودند.

تاریخ شهر سقز حدود 3 هزار سال بوده که در کاوش های جدید باستان شناسی به 7 هزار سال رسیده است، نام امروزه سقز از نام قوم سکا، اسکیت و سکز به یادگار مانده است شهر سقز در سرزمین اقوام مانائی، مادی، بر سر راه کاروانی همدان به آذربایجان و دیار بکر و موصل به زنجان و قزوین و ری قرار داشت و به دلیل موقعیت چهار راهی از مراکز مواصلاتی دنیای قدیم بود. این شهرستان دارای آثار تاریخی با اهمیتی می‌باشد که متأسفانه بیشتر آنها در طول زمان بر اثر بلایای طبیعی و هجوم اقوام مجاور و ویران کردن آنها در زیر خاک مدفون مانده است اما آثار تاریخی باارزش به جای مانده مانند قلعه (کاخ دژ) باستانی زیویه و قلعه قپلانتو بر اعتبار و اهمیت آثار تاریخی استان افزوده‌اند.

از لحاظ طبیعی شهرستان سقز دارای منابع آبی غنی بوده و رودخانه‌های بسیاری مانند زرینه‌رود ، سیمینه‌رود و رود خورخوره در حوضه این شهرستان جاری بوده که در نهایت به دریاچه ارومیه می‌ریزند. بر روی رودخانه زرینه‌رود در مرز آذربایجان غربی سد شهید کاظمی احداث شده که دریاچه پشت سد از جاذبه‌های گردشگری استان به شمار می‌آید همچنین از ارتفاعات مهم منطقه می‌توان به کوه زیبای نکروز، ونوشه و سایر ارتفاعات مانند کوه چاقل، روش، دره‌نان اشاره نمود.

شهرستان سقز دومین شهر پرجمعیت استان بعد از سنندج است . مردم این شهر بسیار فرهنگ‌دوست هستند و استعدادهای فرهنگی و هنری به ویژه موسیقی در شهرستان سقز بسیار زیاد است. هرساله به علت استعداد و علاقه موجود چندین جشنواره مانند جشنواره موسیقی کردی، جشنواره تأتر کردی به صورت ثابت در شهرستان سقز برگزار می‌گردد همچنین جایگاه ورزش کشتی در این شهرستان بسیار رفیع است به طوری که عناوین مهم و مدالهای باارزش بین‌المللی و جهانی در رشتة کشتی فرنگی مربوط به کشتی‌گیران این شهرستان می‌باشد. بازار مرزی بسطام واقع در 63 کیلومتری جنوب شهر سقز در مسیر جاده مریوان به عنوان یکی از سه مرکز اصلی مبادلات تجاری استان از اهیمت بازرگانی خاصی در استان برخوردار است.

راه های سقز عبارتند از:

ـ سقز بانه به درازای 65 کیلومتر

ـ راه سقز به مرز ایران و عراق در مسیری مستقیم حدود 65کیلومتر

ـ سقز به بوکان 30 کیلومتر

ـ سقز- سنندج 190 کیلومتر

ـ سقز- مریوان 130 کیلومتر

ـ سقز- دیواندره 95 کیومتر

سقز دارای جاذبه های گردشگری و آثار تاریخی متنوعی می باشد که پتانسیل عمده ای برای جذب توریست محسوب می گردد، که در زیر به پاره ای آز آنها اشاره می گردد:

الف- آثار تاریخی

شهرستان سقز با 350 اثر شناسایی و 155 اثر ثبتی یکی از مراکز مهم تاریخی استان و غرب کشور می باشد، همچنین به لحاظ جاذبه های طبیعی و گردشگری تجاری شهرستان سقز قطب منطقه ای و کشوری محسوب می شود، هر چند در مورد احیا و حفاظت آثار مشکلات و کمبودهایی وجود دارد. اما دارای مراکز اقامتی مناسب و محیطی آرام و سرسبز برای مسافران و گردشگران است.

1- قلعه باستانی زیویه

این قلعه به فاصله 55 کیلومتری جنوب شرق سقز و در شمال روستایی موسوم به همین نام بر بالای تپه ای طبیعی که قسمتی از راس آن سنگی است، قرار گرفته است. این تپه قریب 40 هکتار وسعت دارد و ارتفاع آن از سطح زمین های مجاور و از جهات مختلف بین 90 تا 110 متر می باشد. موقعیت خاص طبیعی تپه زیویه در یک چشم انداز علت اصلی و اساسی برای بنای چنین قلعه ای را مسجل و مستدل می سازد. قسمت شمالی تپه دارای شیب تندی است و قسمت جنوبی آن نیز در اغلب بخش ها صخره ای و به صورت صاف است؛ تنها جبهه های غربی و شرقی شیبی ملایم دارند. با حدود 21 تپه سنگی که در طول کاوش های چند سال اخیر به دست آمده بنظر می رسد ورودی قلعه را در سمت شرق قرار داده اند. در دامنه جنوبی و در زیر صخره ها به ارتفاع 50 متری از زمین های اطراف غار نسبتا محدودی وجود دارد که شاید در گذشته سازندگان و معماران قلعه توانسته باشند از درون تاسیات قلعه راهی به آن پیدا کرده اند .

در طی انجام حفاریهای هیت کاوش بخش اعظمی از بنای قلعه از زیر خاک آزاد شده و مشتمل بر پله های سنگی، حیاط هایی با کف سنگ فرش، اطاق های تو در تو، تالار ستوندار و قسمت های از حصار اصلی میباشد .

بسیاری از محققان و باستان شناسان در مورد زیویه و آثار آن اظهار نظر نموده اند و بر اساس شواهد و مدارک بدست آمده قدمت این مکان را نیمه دوم قرن هفتم قبل از میلاد دانسته اند و در این که این محل یک قلعه حکومتی بوده، شکی نیست اما نکات مهم و تاریک و مجهول در مورد این اثر عظیم هنوز بسیار است .

2- مسجد دومناره

این مسجد در بافت قدیمی سقز روبه روی پارک مولوی کرد واقع است. تاریخ دقیق ساخت مسجد مشخص نسیت، ولی از آنجا که اهالی محل ساخت آن را به شیخ حسن مولان آباد نسبت می دهند،‌ احتمال دارد در اواخر دوره افشاریه و اوایل زندیه ساخته شده باشد .

مسجد دارای شبستانی با چهار ستون قطور چوبی به نشانه چهار خلیفه اهل سنت است. در ضلع جنوب غربی، ایوان ستوان دار (مصلای تابستانی) ساخته شده که فرم مخصوص مساجد منطقه کردستان را تداعی میکند .

بالای مسجد دو مناره رفیع و بلند قرار دارد و به همین دلیل به مسجد دو مناره شهرت دارد. مصالح به کار رفته در بنای این مسجد شامل خشت و خام، ملات گل، سنگ های لاشه، چوب و ... است. در تزئینات مناره از کاشی ها و آجرکاری های معقلی استفاده شده است .

احتمالا حوض خانه مسجد که گنبدی بر فراز آن قرار دارد و محل وضوی نمازگزاران است. قدیمی تر از مسجد کنونی و متعلق به دوران صفویه است. در دیوارهای مسجد ازکاشی های صابونکی با طرح سرو (درخت زندگی) ، کار استاد علی اصفهانی برای تزئین استفاده شده است. به نظر می رسد که این استاد اصفهانی چند سالی در سقز سکونت داشته است .

3- حمام حاج صالح

بنای این حمام مربوط به دوره صفویه می باشد ودر سال 79 به شماره 2830 در فهرست آثار ملی کشور ثبت گردیده و در همان سال توسط اداره کل میراث فرهنگی استان کردستان تملک گردیده و چندین برنامه مرمتی در آن انجام که آخرین آن مربوط به تابستان سال91 برای رفع رطوبت بنای مذکور بوده است.

حمام «حاج صالح» به عنوان یکی از قدیمی ترین حمام های منطقه در بافت قدیمی شهر سقز و در مجموعه بازار تاریخی این شهر (یعنی خیابان فخر رازی جنب کاروانسرای تاجوانچی) ساخته شده است.

این حمام مجموعه کاملی است که همه‌ی ویژگی‌های یک حمام را دارد و شامل بخش‌های مختلفی چون بینه، سربینه، گرم خانه، خزینه، خلوتی ‌ها، تون انبار(مخزن سوخت حمام)، سیستم آب و فاضلاب است.

4- بنای مسجد شیخ مظهر

بنای این مسجد مربوط به دوره قاجاریه می باشد و در تاریخ 11/5/84 به شماره 12672 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و تاکنون چندین برنامه مرمتی در آن انجام شده است .

5- مجموعه کاروانسرا و بازار قدیمی سقز

سقز دارای یکی از بازارهای تاریخی و قدیمی در منطقه بوده و به گفته صاحبنظران، سقز در عصر صفوی مرکز تجاری و داد و ستد در منطقه شمال غرب کشور بوده است و ظرفیت های عظیم تجاری و فرهنگی برای تبدیل شدن به بازار اصلی و مرکز تجاری در شمال غرب کشور را داراست

این مجموعه در مرکز اصلی شهر شامل بقایایی از راسته‌های بازار قدیمی سقز به جای مانده است با توجه به احداث مراکز تجاری در مجاورت آن همچنان به عنوانی یکی از مراکز تجاری اصلی شهر محسوب می گردد.

شهرستان سقز بازار پارچه و پوشاک در غرب کشور محسوب می شود و بازارهای لوازم خانگی، آرایشی و بهداشتی آن نیز به لحاظ کیفیت و قیمت در میان شهرستان های مرزی از وضعیت مناسب تری برخوردار است.

6- حمام و عمارت تاریخی قلندر

حمام قلندر که نام و وجه تسمیه آن از نام محل روستای قلندر واقع در شهرستان سقز گرفته شده و از بناهای عمومی متعلق به آن روستا می باشدکه تاریخ ساخت آن متعلق به اواخر دوره حکومت قاجاریه در ایران و توسط خاندان فیض اله بیگی از طوریف مشهور منطقه احداث شده است.

از ویژگی های بارز احداث بنای حمام قلندر هم تراز بودن کف بنا با معابر و زمین های اطراف می باشد که در نوع خود با توجه به شرایط اقلیمی و مقایسه با غالب حمام های هم دوره ساخت و احداث آنها در زیر زمین قابل بررسی و تامل می باشد.

ورودی، هشتی، بینه، سربینه، گرمخانه، میاندر، سرویس های بهداشتی، خلوتی و خزینه عناصر تشکیل دهنده این بنا است.

از ظرفیت های عظیم دیگر این روستا عمارت تاریخی فاتح فیض اله بیگی بوده که دارای عرصه ای به مساحت ۲ هزار متر مربع و حیاط بزرگ با آبنما و فضاهای جنبی است و در ۲ طبقه ساخته شده و بنا دارای ایوان بلند با ۱۰ ستون چوبی در نمای اصلی احداث شده است و از جمله تزئینات این بنا می توان به تزئینات چوبی و درب و نرده ها اشاره کرد؛ بازسازی این اثر تاریخی نیز امری ضروری می باشد.

ب- مراکز دیدنی و تفریحی:

1- مجموعه پارک های حاشیه چم سقز

مجموعه پارک های تفریحی- توریستی حاشیه رودخانه که ظرفیت گردشگری مناسب و قابل اتکایی برای شهروندان و مهمانان در این شهر بوجود آورده است، پارک های کوثر، 29 گولان، مولوی کرد، شهربازی بزرگ پارک لاله و... از جمله این مراکز تفریحی هستند.

2- مناطق دیدنی و بکر سرشیو (مسیر سقز- مریوان) و جاده سقز- بانه

این منطقه دارای پوشش گیاهی بسیار متنوع و دارای جاذبه برای گردشگران و مهمانان می باشد، وجود غذاهای محلی نظیر: آش دوغ، کلانه، کره و عسل طبیعی و کوه های سر به فلک کشیده، سد چراغویس محیطی پرنشاط برای گردشگران فراهم نموده است.

روستاهای این منطقه بدلیل معماری خاص و زندگی سنتی مردم از جذابیت های خاصی برخوردار بوئده و تنوع گیاهان فراوان در این مسیرها، هرساله گردشگرتان زیادی را به سوی خود جذب می نماید.

3- دریاچه سد لگزی (دریاچه زرینه رود)

این دریاچه در 62 کیلومتری شمال شهر سقز و بین شهرستانهای سقز و بوکان قرار گرفته است و طول متوسط آن 6 کیلومتر است آب دریاچه از رودهای زرینه‌رود، خورخوره، سیمینه رود و چم سقز تأمین می‌شود این دریاچه از جاذبه‌های طبیعی استان محسوب می‌گردد. روستاهای اطراف دریاچه به ویژه روستای قلندر از روستاهای گردشگری محسوب می‌شود.

4- روستاهای هدف گردشگری

روستاهای شهرستان سقز نظیر: قلندر (حمام و عمارت تاریخی)، مرخز (حمام تاریخی)، سرا (مسجد و حمام تاریخی)، مولان آباد (قرآن تاریخی شیخ حسن الکوردی (ام القران))، ترجان (مسجد تاریخی)، تمبربیگ (مسجد تاریخی)، روستای سرچشمه (مرکز بستنی سنتی منطقه)، بسطام در منطقه سرشیو و... از جاذبه های خاصی برای سفر و بازدید برخوردارند.

ج- محصولات ویژه:

برخی محصولات محلی و طبیعی شهرستان در سطح منطقه ای و فرامرزی سرآمد و متمایز است و به لحاظ کیفیت و طبیعی بودن، به نوعی برند محسوب می شوند.

از جمله این کالاها و محصولات می توان به عسل طبیعی، گردو، پنیر کوپه، تخمه طلایی، آدامس محلی، داروهای گیاهی و... اشاره کرد.