یک بررسی سرانگشتی نشان می دهد که استان کردستان و خصوصا شهرهای مرزی آن از ظرفیت های زیادی برای توسعه صادرات و واردات در غرب کشور برخوردارند. کمتر نقطه ایی را در مرزهای غربی کشور می توان یافت که به اندازه شهرهای مرزی استان فرصت رشد مبادلات تجاری را در اختیار داشته باشند. عدم توجه به این ظرفیت در طی سال ها و دهه های گذشته باعث شده تا بازار تجارت غیر رسمی به تنها راه معیشت ساکنین این شهرها تبدیل شود و در این راه جدای از ضررهای هنگفت اقتصادی به اقتصاد ملی، جان های زیادی در کش و قوس های تجارت غیر رسمی که به غلط قاچاق هم گفته می شود از دست برود.

فقدان یک سیستم مدیریت ساخت یافته و تایید شده از طرف دولت در طی سال های گذشته باعث شده تا به جای رونق کسب و کار و جذب سرمایه گذاری؛ علاوه بر تجارت غیر رسمی شیوه ای از کسب درآمد رونق یابد که به اسم “کولبری” شناخته می شود. این شیوه معیشت که به جرات می توان گفت یکی از دردآورترین روش های کسب درآمد و امرار معاش است تنها راه کسب روزی برای بسیاری از ساکنین شهرهای مرزی است. تصویر بازارهای کولبری دل هر انسانی را به درد می آوررد. رونق این فعالیت حاصل بی تدبیری در زمینه استفاده از فرصت های بالقوه مرزی در استان کردستان است.

امروزه اما نویدهای تازه ای داده می شود. احداث منطقه آزاد تجاری-صنعتی در استان می تواند جدای از فرصت های گسترده ای که در اختیار توسعه اجتماعی و اقتصادی منطقه و حوزه های پیرامونی قرار می دهد حداقل اثرش حذف روش درآمد به طریق کولبری و ایجاد بازار کار و اشتغال برای این دسته از شهروندانی است که منابعی برای کسب روزی ندارند.

اگرچه تصویب منطقه آزاد تجاری بانه و مریوان مایه خرسندی و فرصتی بی نظیر برای رسیدن به افق های بهتری از توسعه است اما به نظر می رسد هنوز یک جای کار می لنگد و آن به فراموشی سپردن شهرستان سقز در این معادلات است.

بر اساس مصوبه شورای عالی مناطق آزاد کشور در تاریخ 94/08/04 دو منطقه منفصل آزاد تجاری بانه و مریوان با یک مدیریت واحد تشکیل می شود. موضوع اصلی این مبحث تمرکز بر این موضوع است که چرا در حالیکه می توان یک منطقه آزاد تجاری متصل با مدیریت واحد ایجاد کرد و با این کار دومین شهر بزرگ استان کردستان را که دارای بالاترین نرخ بیکاری و فقر و محرومین نیز هست؛ دو منطقه منفصل ایجاد بشود.

استان کردستان دارای نزدیک به 230 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق است. از کل نوار مرزی بین المللی استان؛ ۳۶ درصد نوار مرزی به شهر بانه، ۴۳ درصد در حوزه شهرستان مریوان، حدود ۱۵ درصد در شهرستان سقز و ۴ درصد نیز نیز در شهرستان سروآباد قرار دارد.

خوب اگر بنگریم سه بازارچه مرزی اصلی در استان کوردستان به ترتیب شامل بازارچه مرزی سیرانبند در شهرستان بانه، بازارچه مرزی باشماق در شهرستان مریوان و بازارچه مرزی سیف در شهرستان سقز است. بازارچه مرزی سیف به دلایل کژکارکردی های مدیریتی در سال های گذشته عملا تعطیل شده و امروز از حیز انتفاع خارج شده است. این در حالیست که با اصلاح محدوده منطقه آزاد تجاری- صنعتی بانه- مریوان به بانه -سقز- مریوان (بسم) نه تنها از این بستر مناسب استفاده بهینه کرد که عملا جمعیت تحت پوشش مستقیم این طرح از حدود ۲۹۰ هزارنفر به ۵۵۰ هزارنفر و از دو شهرستان به ۳ شهرستان افزایش می یابد.

پتانسیل ها و ضرورت های الحاق سقز به منطقه آزاد

دلایلی که می توان برای پیشنهاد جدید ارائه کرد عبارتند از:

1ـ مدیریت یک منطقه آزاد تجاری صنعتی متصل بسیار سهل تر و امکان پذیرتر از دو منطقه منفصل می باشد.

2ـ بخش عمده ای از زیرساخت های مورد نیاز ایجاد منطقه آزاد تجاری-صنعتی در شهرستان سقز فراهم است و یا حداقل فراهم کردن آن ساده تر است. فرودگاه در حال تاسیس سقز اگرچه با سرعتی لاک پشتی در حال پیشرفت است اما بدون شک مهمترین زیرساخت مورد نیاز برای پیشرفت و عملیاتی شدن اهداف منطقه آزاد تجاری صنعتی مورد نظر خواهد بود.

3ـ علاوه بر زیرساخت حمل و نقل هوایی، مهمترین شاهراه ارتباط زمینی غرب کشور از هیچ کدام از دو شهر بانه و مریوان نمیگذرد و این سقز است که در نقطه ثقل این محور ترانزیت بین المللی قرار دارد. و البته کیست که نداند اولین اصل موثر در موفقیت اینچنین مناطقی دسترسی به راههای مواصلاتی است.

۴ـ دو منطقه آزاد تجاری بانه و مریوان بدون شهر سقز در یک انزوای جغرافیایی قرار دارند. این در حالیست که با اضافه نمودن شهر سقز به این دو منطقه، منطقه جدید تجاری-صنعتی از این انزوای جغرافیایی خارج شده و در مسیر شاهراه ارتباطی شمالغرب به جنوب غرب قرار می گیرند. در استان کوردستان شهرستان سقز از منظر استراتژیکی وموقعیت ارتباطی دارای بیشترین ظرفیت نسبت به شهرستان های همجوار می باشد.

۵ـ اگر از منظر فرصت های سرمایه گذاری و نقش پذیری به این موضوع نگاه شود مریوان می تواند نقش گردشگری و تجارت را بر دوش بگیرد؛ بانه نقش تجارت و بازرگانی و سقز هم نقش اداری بازرگانی و تامین زیرساخت ها را بر عهده داشته باشد.

بی انصافیست وقتی اینچنین ظرفیت توسعه ای در اختیار قرار دارد نادیده گرفته شود.

به مسئولین پیشنهاد داده می شود که نادیده گرفتن این شهرستان نه تنها به انزوایی جغرافیایی منطقه آزاد منجر می شود که سمت و سوی تجارت غیر رسمی و یا به قول برخی از مدیران و مسئولین کم اطلاع قاچاق به این شهرستان کشییده می شود و نمی توان به ریشه کن کردن آن امیدواتر بود و فقط جابجایی در فعالیت ها رخ خواهد داد. تاجران غیر رسمی به سقز و کولبرها به نیز به مناطق مرزی سرشیو نقل مکان خواهند کرد.

یادآوری می شود که هدف از این نوشتار نقد این مصوبه نیست بلکه اعتقادم بر اینست که این یک نقطه عطف تاریخی است ولی باید با کمی تغییر در محدوده منطقه آزاد سقز را هم در این فرصت شریک کرد؛ در صورتی که از دست برود امکان بازیابی آن به سادگی فراهم نیست. لایحه منطقه آزاد تجاری بانه مریوان هنوز در دولت بوده و تا ارجاع به مجلس زمان باقیست. مسئولین شهرستانی و استانی باید بکوشند تا با اصلاح محدوده منطقه آزاد تجاری بانه مریوان به بانه سقز مریوان خدمتی ماندگار به ساکنین این استان بکنند و نیز کارآمدی و بهره وری این منطقه را افزایش دهند.

*استاد گروه برنامه ریزی شهری و روستایی دانشگاه محقق اردیبلی