به گزارش کُردپرس ، فرهنگ و توسعه فرهنگی یکی از مقولاتی مهمی است که در جامعه شناسی توجه شایانی به آن می شود.برخی از جامعه شناسان فرهنگ را به عنوان روبنای جامعه و عاملی در روند توسعه پذیری می دانند و دسته دیگر فرهنگ را به مثابه موتور و پایه تغییرات اجتماعی می پندارند.صرف نظر از نظریات مختلف در باب فرهنگ،می توان گفت،توسعه فرهنگ در جامعه یکی از مبادی رسیدن آن جامعه به پیشرفت و وضعیت مطلوبت است.به همین خاطر طی میزگردی جامعه شناختی،خبرنگار کُردپرس با دوتن از مدرسان حوزه جامعه شناسی؛آقای زین العابدین جعفری مدرس دانشگاه و دکترا جامعه شناسی بررسی مسائل اجتماعی ایران و خانم اسمر توبک مدرس دانشگاه و دکترا جامعه شناسی فرهنگی،در خصوص مبحث فرهنگ در کشور به گفتگو نشسته است که مشروح آن به شرح ذیل است:
کُردپرس-می خواهم تعریفی از فرهنگ داشته باشیم،به نظر شما ما چگونه می توانیم مفهوم فرهنگ را درک کنیم و بگوییم این فرهنگ است و این موضوع فرهنگی است.
دکتر اسمر توبک:به نظر من ، فرهنگ مقوله ای سهل و ممتنع است به این معنی که ظاهرا همگان می دانند که فرهنگ چیست اما در مقام تعریف علمی آن ، دیدگاه های بسیار متفاوتی شکل گرفته است. برخی بر ذهنی بودن تولیدات جوامع بشری تاکید می کنند و برخی دیگر نیز همه تولیدات اعم از تولیدات مادی و عینی و تکنولوژیکی و ذهنی و فکری را در قالب فرهنگ قرار می دهند. گاهی فرهنگ را به عنوان یک انسجام دهنده اجتماعی در نظر می آورند و گاهی نیز افراد مختلف جامعه را دارای فرهنگ های گوناگون تلقی می کنند. فرهنگ از نظر اندیشمندان ، هر چه که باشد ؛ در نهایت در زندگی روزمره مردم جریان دارد و به طور کلی می توان نحوه سلوک و زندگی فردی و اجتماعی افراد یک جامعه را در زمره فرهنگ قرار داد. بدین ترتیب هر کنشی که افراد در جامعه انجام می دهند علاوه بر اینکه دارای وجوه اجتماعی و اقتصادی و سیاسی است ؛ دارای وجهی فرهنگی نیز می باشد که حاصل تعامل های افراد در طول حیات تاریخی آن جامعه است.
دکتر زین العابدین جعفری: در مورد مفهوم فرهنگ در بین دانشمندان علوم اجتماعی و انسان شناسی ، اتفاق نظری وجود ندارد و هر پژوهشگر و نظریه پردازی از زاویه خاصی به این مقاله پرداخته است اما من شخصا تعریفی را که ادوارد تایلور در مورد فرهنگ ارائه کرده می پسندم و آن را تعریفی جامع می دانم. از نظر تایلور ، فرهنگ مجموعه پیچیده ای است که در برگیرنده دانستنیها , اعتقادات , هنرها , اخلاقیات ,قوانین ,عادات وهرگونه توانایی دیگری است که بوسیله انسان بعنوان عضو جامعه کسب شده است.بنا بر این تعریف، هر نوع توانمندی که انسانها از طریق ارتباطات متقابل در جامعه به دست می آورند تا بر اساس آن بتوانند با دیگران مراوده داشته باشند و استعدادهای خودشان را شکوفا کنند ، در زمره امر فرهنگی قرار می گیرند.
کُردپرس-اینجا موضوعی که پیش می آید این است که چگونه این فرهنگ را باید ارتقاء داد و بنا به مفاهیم جامعه شناختی به توسعه فرهنگ رسید.اصولا شاخص های توسعه فرهنگی در جامعه شناسی چگونه عنوان می شود.
دکتر اسمر توبک:اگر بخواهیم از منظری علمی به مقوله فرهنگ نظری بیفکنیم باید توجه داشته باشیم که جامعه شناسی به عنوان علمی مدرن معمولا برای ارائه تحلیل های علمی ، ارزش ها و قضاوت های ناشی از آن را کنار گذاشته و تلاش می کند پدیده های اجتماعی را آن گونه که هست مورد بررسی قرار دهد نه آن گونه باید باشند یا باید بشوند. تنها دیدگاه های انتقادی هستند که بنا بر مفروضات اصلی خودشان ، تغییرات اجتماعی را ترویج می کنند و از میان آنها نیز مکاتب فرانکفورت و مطالعات فرهنگی بیرمنگام هستند که تغییرات فرهنگی در جامعه انسانی را برای از بین بردن نابرابری های اجتماعی ، مد نظر قرار می دهند. بنابر این شاخص ویژه ای را نمی توان به عنوان مختصات توسعه فرهنگی تعریف کرد چرا که در جوامع مختلف ، ارزش ها و هنجار های فرهنگی متفاوت هستند و مسیرهای مختلفی برای توسعه فرهنگی آنها وجود دارد. اگر در نهایت بخواهیم الگویی فرا ملی برای توسعه فرهنگ انسانی ارائه دهیم ، فکر می کنم منشور حقوق بشر ، نمونه ای مناسب در دوران معاصر می باشد که به عنوان یک شاخص و معیار می توان درجه توسعه فرهنگی ملل مختلف را در مطابقت با آن سنجید.
دکتر زین العابدین جعفری: اینکه چگونه می توان دست به توسعه فرهنگی در جامعه زد کاملا به این مساله بستگی دارد که در چه جامعه ای قرار است که به این توسعه فرهنگی مبادرت بورزیم.
بنابراین بستر اجتماعی در چگونگی توسعه فرهنگی نقش عمده ای دارد. به طور مثال ، توسعه فرهنگی در یک جامعه دینی با جامعه ای غیر دینی متفاوت است چرا که دین به عنوان یکی از مهمترین منابع فرهنگی در اغلب جوامع انسانی ، می تواند در فرایند توسعه فرهنگی نقشی اساسی ایفا کند. بنابر این بسته به اینکه جامعه دارای چه درجه ای از نفوذ دین در امور و شئون اجتماعی است ، شاخص های متفاوتی را می توان برای توسعه فرهنگی در نظر گرفت.
دکتر اسمر توبک : در کشور ما به دلیل اینکه حکومتی دینی و ملی است ؛ مولفه ها و شاخص های ویژه ای برای توسعه فرهنگی وجود دارد.
هر جامعه ای به مثابه یک ملت ، دارای یک فرهنگ ملی است که قریب به اتفاق اعضای جامعه در به وجود آوردن و حفظ آن نقش داشته اند . از سوی دیگر خرده فرهنگ هایی نیز در داخل فرهنگ ملی وجود دارند که عمدتا دارای ویژگی های قومیتی هستند و در عین اینکه تفاوت هایی با یکدیگر دارند ، در فرهنگ ملی با یکدیگر شباهت دارند. گاه برخی از مسوولان فرهنگی کشور تصور می کنند اگر از فرهنگ های محلی حمایت کنند و به ترویج آن بپردازند ، فرهنگ ملی دچار خدشه شده و تضعیف خواهد شد. در حالی که این تصور نادرستی است و مردم ایران با پیشینه فرهنگی طولانی که دارند می توانند بین فرهنگ ملی و فرهنگ محلی خود ارتباطی بهینه برقرار سازند و به یکی بیش از دیگری توجه و تاکید بی جا نکنند. این مساله به خصوص در مواقع بحرانی مانند جنگ هایی که تمامیت ارضی ایران را تهدید می کردند به وضوح قابل مشاهده است. ما آشکارا در جنگ تحمیلی و دفاع مقدس دیدیم که چگونه مردم از قومیت های مختلف و اقصی نقاط کشور در دفاع از کیان سرزمین خود جان فشانی کردند و فرهنگ های محلی آنها مانعی برای تحقق انسجام ملی ناشی از فرهنگ ملی نبود.
دکتر زین العابدین جعفری:در جامعه ای مانند جامعه ایران که دین از حیث نفوذ در سطح بالایی قرار دارد؛ توسعه فرهنگی نیز متاثر از آموزه های دینی است که توسط نهادهای دینی در جامعه ارائه می شود. برخی از این شاخص های رسمی توسعه فرهنگی در جامعه ایران عبارتند از : رعایت حجاب و عفاف در جامعه، ترویج عزاداری های مذهبی، تاکید بر کارکردهای سنتی خانواده ها و حفظ آن ، ارتقا سطح حضور روحانیت در عرصه های مختلف اجتماعی و ....
واقعیت این است که فرهنگ از طریق دستورالعمل قابل ارتقا و حتی قابل حفظ کردن نیست. فرهنگ جامعه حاصل کنش ها و روابط اجتماعی متقابل بین افراد در طول زمان است. فکر می کنم متولیان رسمی فرهنگ هم بر این باور باشند که قریب به اتفاق ارزش ها و هنجارهای فرهنگی دینی در باورها و رفتارهای مردم جامعه ریشه ای عمیق دارند و برای حفظ و ارتقاء آنها باید سکان امور فرهنگی کشور را به دست خود مردم سپرد تا خود آنها به عینیت بخشیدن این ارزشها و هنجارها در جامعه کمک کنند.راه حل آن نیز اعتماد به مردم و مردمی سازی امر فرهنگی از طریق تسهیل فعالیت های سازمان های مردم نهاد و کانون های فرهنگی مردمی است.
کُردپرس-اگر با این نگاه به مقوله فرهنگ بنگریم،ما در کشور امری بعنوان فرهنگ ملی و امری به عنوان فرهنگ محلی داریم.این دو یعنی چه و چه نقش و تاثیری بر هم ایفا می کنند.
دکتر اسمر توبک : همانطور که عرض کردم و همینطور آقای دکتر هم اشاره داشتند، با توجه به اینکه کشور ما دارای خرده فرهنگ های محلی قومی فراوانی می باشد ؛ همزیستی مسالمت آمیز بین آنها است که می تواند موجب تقویت فرهنگ ملی و در نهایت افزایش انسجام ملی گردد.
دکتر زین العابدین جعفری: کشور ما از لحاظ قومیتی دارای تنوع زیادی است. حتی با اندکی تدقیق می توان گروه های مختلفی را در یک قوم خاص تشخیص داد که از نظر برخی عناصر فرهنگی نظیر لهجه، آداب و رسوم خاص و ... تفاوت هایی با یکدیگر دارند. اما همه این اقوام در تعلق به سرزمینی تاریخی و کهن به نام ایران ، اشتراک دارند و در این اشتراک ، به اصولی پایبند هستند که در نهایت ، هویت ملی آنها را می سازد و از منظری دیگر ، فرهنگ ملی را به نمایش می گذارند. میهن دوستی ، فداکاری و ایثار برای حفظ تمامیت ارضی کشور ، پایبندی به عناصر دینی فرهنگ ، زبان فارسی و دیگر عناصر فرهنگی در زمره فرهنگ مشترک ملی قرار دارند. از سوی دیگر ، هر یک از اقوام کشورمان و هر یک از مناطق زیستی سرزمینمان، دارای فرهنگی مخصوص خود هستند که آنها را از سایر اقوام متمایز ساخته و حتی از خرده گروه های فرهنگی درون قومی نیز در برخی موارد جدا می کند. به طور مثال ، قوم کُرد در کشور ما از حیث فرهنگ ملی با سایر اقوام دیگر ایرانی مشترک بوده و حتی علاوه بر زبان کُردی ، زبان فارسی را نیز به عنوان زبان مشترک و رسمی همه ایرانیان فرا می گیرند و خود را یک ایرانی می دانند و در عین حال به دلیل تعلق به قوم کُرد ، دارای فرهنگی خاص خود هستند که شاید در دیگر اقوام مشاهده نشود . به طور مثال در بین اقوام کُرد ، زنان جایگاه ویژه ای دارند که به آنها اجازه می دهد پا به پای مردان در تمام عرصه های اجتماعی حضور فعال داشته باشند. همینطور می توان تفاوت هایی را نیز بین کُردهای آذربایجان غربی ، کُردستان ، کرمانشاه و ایلام مشاهده کرد.
این فرهنگ ملی و محلی و قومی که در درون افراد جامعه به شکل هویت ملی و قومی تجلی می یابد ، تاثیری دیالکتیکی بر یکدیگر دارند بدین ترتیب که هر چه فرهنگ ملی دارای انسجام و همبستگی بیشتری باشد و با پویندگی خود ، فرهنگ های محلی و قومی را به رسمیت بشناسد و حقوق انسانی همه اقوام را رعایت نماید ، اعضای فرهنگ های قومی نیز ضمن حفظ هویت و فرهنگ قومی خود ، به انسجام بیشتر فرهنگ ملی یاری می رسانند.
کُردپرس-یکی از پیامدهای رشد فرهنگ ملی،افزایش انسجام اجتماعی و رشد روح ملی در کشور است،به نظر شما چگونه با نگاه فرهنگ و البته با احترام به فرهنگ های محلی می توان به این مهم رسید.
دکتر اسمر توبک : مسؤولان فرهنگی باید توجه داشته باشند تاکید بر فرهنگ ملی و در واقع پروژه مشابه سازی فرهنگی و بی اعتنایی به فرهنگ های محلی می تواند انسجام ملی در بین فرهنگ های قومی را کاهش دهد.
دکتر زین العابدین جعفری: در توضیح این سوال باید گفت، عکس موضوع بالا نیز صدق می کند و هر چه متولیان فرهنگ ملی در کشور ، به حقوق قانونی که در قانون اساسی به تصریح آمده است،کمتر اهمیت دهند ، اعضای گروه های قومی و محلی نیز به قومیت و فرهنگ محلی خویش تاکید می کنند.
همانطور که اشاره کردم ، فرهنگ ملی و فرهنگ محلی ، تاثیر متقابل بر یکدیگر دارند و در کشوری که از تنوع قومی بالایی برخوردار است ، افزایش انسجام ملی بدون توجه و کمک به فرهنگ های محلی و قومی امکان پذیر نیست. مردم این سرزمین کهن سابقه ای طولانی در همزیستی در کنار یکدیگر دارند و در طول تاریخ توانسته اند همچنان ، انسجام و یکپارچگی ملی خود را حفظ کنند. بنابر این به نظر من مهمترین وظیفه مسوولان فرهنگی کشور این است که شرایط و زمینه های لازم را برای بروز و ظهور فرهنگ های قومی در سطح جامعه فراهم کنند و اجازه بدهند که آنها در فضایی سالم به زیست فرهنگی خویش ادامه دهند. این فضا و شرایط، مهمترین زمینه انسجام و یکپارچگی ملی است و برخلاف تصور بسیاری از مسوولان است که گمان می کنند توجه به فرهنگ قومی و محلی ، فرهنگ ملی را تضعیف می کند.
نظر شما