سل یک بیماری قدیمی و میکروبی است. بیماری سل هنوز وجود دارد. در سال 2018، ده میلیون نفر در جهان به این بیماری مبتلا بوده اند با تلاش های انجام‌شده در سال‌های گذشته، ميزان بروز بيماري سل در كشور روند نزولي نشان مي دهد (از 142 مورد در يكصد هزار نفر جمعيت در سال 1343 به 9.69 در يكصد هزار نفر جمعيت در سال 1398 رسیده است و این یعنی: بیش از 14 برابر كاهش) و مطابق تخمین ‌های موجود، در هر صدهزار نفر از جمعیت کشورمان 14 نفر به این بیماری مبتلا هستند.کنترل سل در جامعه از تعهدات بین‌المللیِ کشور ما هم هست.ترجمه جمله پیشنهادی برای سال 2020 عبارت است از:" زمان آن فرارسیده است که به سل، خاتمه دهیم ".

بیماری سل در هر سنی ممکن است رخ دهد. حدود نیمی از موارد این بیماری، با آزمایش ساده نمونه خلط که در مراکز بهداشتی(مراکز خدمات جامع سلامت، پایگاه‌های بهداشتی و خانه‌های بهداشت) بصورت رایگان قابل دریافت است، کشف می‌شوند.

در صورت درمان مناسب و کامل، بیماری سل درمان‌پذیر است. اصول درمان این بیماری از حدود 60 سال قبل شناخته شده و بيش از يك ربع قرن است كه رژيم درمان كوتاه مدت(حداقل 6 ماهه) براي آن به كار مي رود . درمان بیماری در کشور ما رایگان است.

ابتلا و انتقال: عامل بیماری سل یک باکتری بنام باسیل مایکوباکتریوم توبرکولوزیس است. مهمترین منبع عفونت، یک بیمار مبتلا به سل ریوی است که سرفه می‌کند و میکروب سل را با ترشحات تنفسی (از طریق صحبت کردن، عطسه، سرفه، دفع نامناسب خلط و آب‌دهان و..) در هوا پخش می‌کند. هر فرد مبتلا به سل ریوی در صورت عدم درمان می‌تواند سالانه بطور میانگین میکروب بیماری را به 10 تا 15 فرد سالم انتقال دهد. آلودگی به این میکروب می‌تواند در هر سنّی اتفاق بیفتد و پس از ورود به بدن، به حالت خفته برود و فرد برای سال‌های سال و حتّی تمام عمر، در این مرحله (عفونت سلّی) باقی بماند و بیمار نشود. حدود یک چهارم مردم جهان در بدن خود این عامل بیماری را دارند و در عین حال سالم می‌باشند. فرد وقتی به بیماری سل دچار می‌شود که باسیل‌های سل موجود در بدن، فعال شده و و تکثیر یابند و بر دفاع بدن غلبه می‌کنند.

در نهایت فقط 5 تا 10درصد از این افراد در طول عمر خود به بیماری فعال سل مبتلا می‌شوند، به عبارت دیگر، حدود 90 درصد افراد هرگز بیماری سل نمی‌گیرند. البته در افراد آلوده به ویروس HIV همزمان، احتمال ابتلا به سل فعال، به 8 تا 10 درصد در هر سال و 50 تا 80 درصد در طول عمر می‌رسد.

انواع بیماری سل: در اکثر موارد بیماری سل، ریه‌ها (شُش‌‌ها) درگیر می‌شوند(نوع ریوی). اگر باسیل در خلط بیمار در آزمایش میکروسکوپی مشاهده شود به آن« اسمیر مثبت» و در غیر این صورت به آن «اسمیر منفی» می‌گویند. با این حال، سل می‌تواند هر عضوی از بدن را مبتلا کند، مانند استخوان ها، ستون فقرات، گره‌های لنفاوی، سیستم عصبی(سخت شامه)، مجاری ادراری، روده‌ها، لگن و دیگر اعضای بدن که در این صورت به آن نوع «خارج ریوی» گفته می‌شود.

علائم بیماری: شایعترین علامت ابتلا به بیماری سل (ریوی) : سرفه طول‌کشیده بمدت دوهفته یا بیشتر است که معمولا همراه خلط می‌باشد و ممکن است با سایر نشانه‌های تنفسی (مانند درد قفسه سینه یا پشت، خلط خونی، تنگی‌نفس) و / یا علائم عمومی و مشترک همراه باشد. این علائم عمومی و مشترک در بیماری سل عبارتند از: تب، تعریق شبانه، کاهش وزن، کاهش اشتها، بی‌حالی، خستگی زودرس و ضعف عمومی. علائم سل خارج ریوی بستگی به عضو مبتلا دارد.

روش تشخیص بیماری: اساس تشخیص سل ریوی، آزمایش مستقیم و ساده خلط افراد مشکوک به بیماری است. آزمایش میکروب‌شناسی خلط، مهم‌ترین، و در دسترس‌ترین وسیله تشخیصی در این مورد به ویژه در بالغین بوده و در کشور ما بصورت رایگان قابل انجام است. فرد مشکوک به بیماری باید «سه نمونه خلط » در عرض 2 تا 3 روز و در ظرف‌های مخصوصی که از مراکز ارائه خدمات بهداشتی یا آزمایشگاه سل شهرستان تحویل گرفته‌، جمع‌آوری نموده و جهت انجام آزمایش تحویل دهد. نحوه نمونه‌گیری در محلی با تهویه مناسب و ترجیحا در هوای باز بوده و زمان تهیه نمونه اول : در اولین مراجعه بیمار (و زیر نظر پرسنل بهداشتی) ، نمونه دوم فردا صبح زود بلافاصله پس از برخاستن از بستر(خلط صبحگاهی) و نمونه سوم در زمان مراجعه روز دوم به واحد مذکور و پس از تحویل نمونه دوم می‌باشد.

سایر روش‌های تشخیصی مانند عکس(گرافی) قفسه سینه، تست پوستی توبرکولین، بررسی شیره معده(در کودکان) و کشت در صورت لزوم می‌توانند کمک‌کننده باشند.

درمان: بیماری سل قابل درمان است. بیماری با چند دارو درمان می شود (در ابتدا حداقل با چهار دارو).درمان ضد سل در کشور ما رایگان است. با توجه به خطر بروز مقاومت دارویی و مزمن شدن بیماری، حتماً داروها باید بموقع و روزانه و در دوره کامل (بمدت حداقل 6 ماه) مصرف شوند. معمولاً پس از دو هفته از مصرف منظم دارو در بیماران مبتلا به سل ریوی (از نوع مسری یا اسمیر مثبت) ، بیماری دیگر سرایت‌کننده نیست. در صورت عدم مصرف منظم عواقب وخیم و حتّی مرگ ممکن است بروز نماید. هر گونه شکایتی در طول درمان که ممکن است به عوارض جانبی داروها مربوط باشد باید به مرکز درمان کننده اطلاع داده شود تا راهنمایی و اقدام لازم صورت گیرد. در طول دوره‌ی درمان بخصوص در موارد سل ریوی، لازم است در فواصل زمانی معین(مثلا هر دو ماه یکبار)، آزمایش خلط تکرار شود تا از بهبود بیماری اطمینان حاصل گردد. اطرافیان در تماس با بیمار باید از نظر ابتلا به بیماری بررسی شوند و اگر بیمار نبودند، در صورت لزوم پیشگیری دارویی برای آنها تجویز شود.

بررسی و درمان پیشگیری سل نهفته: بهترین روش پیشگیری از شیوع سل در جامعه، کشف بموقع و درمان موارد مسری سل(بخصوص سل ریوی اسمیر مثبت) است. در افرادی که آلوده به سل شده‌اند ولی بیماری سل ندارند(سل نهفته)، با درمان پيشگيرانه (پروفيلاکسي دارويي) مي توان خطر فعال‌شدن باسیل و مبتلا شدن به بیماری فعال را بین 60تا 90درصد کاهش داد.

گروه‌های خاصی بعنوان "در معرض خطر ابتلاء به سل " شناخته شده‌اند که بررسی وجود سل نهفته در آنها بعنوان اولویت در برنامه کشوری قرار دارد که عبارتند از: افراد در تماس نزدیک با بیماران مبتلا به سل ریوی یا سل حنجره، افراد مبتلا به ویروس اچ آی وی ، در کسانی که قرار است داروهای خاص( آنتاگونیست TNF) برایشان آغاز شود، افراد کاندید دریافت پیوند عضو یا پیوند مغز استخوان، بیماران تحت دیالیز و مبتلایان به سیلیکوزیس شناخته شده است.

امید است با مشارکت و همکاری همگانی، به کشف زودهنگام و درمان بیماران و کنترل سل در جامعه دست یابیم.

منبع؛ دانشگاه علوم پزشکی