هرگز دل من ز علم محروم نشد
کم ماند ز اسرار که معلوم نشد
هفتاد و دو سال فکر کردم شب و روز
معلومم شد که هیچ معلوم نشد
شاید قریب هزار سال قبل آنگاه که غیاث الدین ابوالفتح عمربن ابراهیم خیام نیشابوری (۴۴۰-۵۵۰ه.ق) سرگرم سرو سامان دادن به گاه شمار در زمان وزارت خواجه نظام الملک و سلطنت ملکشاه سلجوقی بود تصور اینکه بیست و هشتمین روز از اردیبهشت را در این تقویم به نامش نام گذاری کنند، آسان نبود اما چرخشِ زمان و زمانه در این مدت ِنه چندان کوتاه تصورات مختلف و متفاوتی را حولِ حال و احوال او شکل داده است.
به ریاضی دان بودنش همه رضایت داده اند و کوشش او را در شکافتن معادلات درجهٔ سوم ستوده اند.
در ستاره شناسی نیز تعیین مدار حرکت زمین به گرد خورشید تا ۱۶ رقم اعشار را به نامش ثبت کرده اند.

این چرخِ فلک که ما در او حیرانیم
فانوس خیال از او مثالی دانیم
خورشیدْ چراغ دان و عالَم فانوس
ما چون صُوَریم کاندر او گَردانیم

اما پنجاه تا صد سال پس از مرگش آوازهٔ شاعر بودن و انتساب رباعیاتی به او موجب باز شدن پنجره ای متفاوت شد و طرفه تر اینکه سایر جوانب شخصیت اورا تحت الشعاع خود قرار داد، خیام شاعر و فیلسوف و...
پی گیری فراز و فرودهای تبیین، پذیرش و یا انکار رباعیات منسوب به خیام که تا قائل شدن به دو خیام پیش رفته است موضوع این کوتاه نوشت نیست، اگرچه در جای خود شایستهٔ بررسی و تأمل است. از نظرات منفی نجم الدین رازی در مرصاد العباد(حدود چهل سال پس از فوت خیام) تا امام عصر نامیدن خیام توسط ابوالفضل بیهقی و حجة الحق بودنش از دیدگاه نظامی عروضی (از معاصرینش)و نظرات برخی از معاصرین ما مانندجلال آل احمد و صادق هدایت.
هرکسی از ظن خود شد یار من
از درون من نجست اسرار من (مولانا)
شک و اعتراض،تازیانه های عریان بر ریا، غنیمت شمردن دَمِ در دسترس و حتی درماندگی، تابلوهایی مختلف، متفاوت و گاهی متناقض نمای برکشیده از رباعیاتی است که به هیچ روی و رای از بلندای قامت این مردِ بزرگ با وجود گرد ایام هزارساله نمی کاهد.
نیکی و بدی که در نهاد بشر است
شادی و غمی که در قضا و قدر است
با چرخ مکن حواله کاندر ره عقل
چرخ از تو هزار بار بیچاره‌تر است
آنچه امروز در قالب و قامت میراث فکری خیامِ منجم و ریاضی دان یا شاعر و فیلسوف باعث می شود تا سیارکی در فضای لایتناهی و حفره ای در کرهٔ ماه به نام او نامیده شود و یا به شرابی در مصر و فرانسه پیوند یابد، هم نمایندهٔ دو نگاه است و هم بیان گرِ ارتفاعِ اندیشهٔ غیاث الدین ابوالفتح عمربن ابراهیم خیام نیشابوری.
آنانکه محیط فضل و آداب شدند
در جمع کمال شمع اصحاب شدند
ره زین شب تاریک نبردند برون
گفتند فسانه‌ای و در خواب شدند