به گزارش کردپرس متن این نامه که خطاب به مدیرکل میراث فرهنگی استان کرمانشاه و شرح مفصل کاروانسرای تاریخی اسلام آباد به شرح زیر است:

این آثار را ما باید گنجینه و ذخیره ارزشمندی بدانیم که در آن می‌توان تاریخ را در انسان و ایران را و ایرانی را و عملکرد و سنّت‌های الهی را مشاهده کرد و باید آنها را حراست کنیم.
آیت الله خامنه ای

جناب آقای فرمانی مدیرکل محترم میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمانشاه

با سلام و احترام
مستحضرید که اسلام آبادغرب میزبان یکی از مهم ترین کاروانسراهای ایران دوره صفویه بوده که در تاریخ 19/4/1348 به شماره 840 ثبت ملی شده است. این بناء تا پیش از انقلاب همواره مأمن و مأوای زائران عتبات و حج و بازرگانان بوده است. در اواخر دوره پهلوی، به انبار غله بدل می شود. با ساخت سیلو در شهرستان، به انبار تجهیزات آموزش و پرورش بدل می شود. در اوایل انقلاب بر اثر طغیان رودخانه راون در محله سیدحشمت، مسئولان شهر، زمین های پیرامون کاروانسرا را که خالی از سکونت بوده به اهالی می دهند تا خانه بسازند و مأوا بگیرند. همزمان، دستور تخریب کاروانسرا را هم می دهند و مردم هجوم آورده و مصالح آن را برای ساخت خانه برمی دارند.

حال، ما جامعه هنرمندان اسلام آبادغرب با جمعیتی بالغ بر 10 هزار نفر و به نمایندگی از مردم شریف این شهر، از جنابعالی تقاضا داریم با توجه به اینکه این بناء ثبت ملی شده و نقشه های ساخت آن هم موجود است، آن را احیاء فرمایید. می دانید که حفظ و احیای این آثار تاریخی هم مورد تأکید مقام معظم رهبری است و هم در اسناد بالادستی مورد توجه قرار گرفته اند. علاوه بر این، موهبت بزرگی برای شهرستان خواهد بود: نشانه ارزشمند هویت ملی و محلی خواهد بود که جنبه میراث فرهنگی را تقویت خواهد کرد؛ می تواند به یک هتل بدل شود و گردش اقتصادی خوبی داشته باشد؛ می تواند بازارچه جالبی برای صنایع دستی باشد؛ می تواند جایی برای موزه شهرستان باشد؛ و خلاصه، می تواند سرمایه گذاری ارزشمندی برای گردشگری باشد و سبب رشد و رونق اقتصادی شهرستان شود و قدری از فشار بیکاری و فقر کنونی را کاهش دهد. شرحی از ویژگی ها و شرایط این کاروانسرا و نیز برخی اسناد مهم در 7 صفحه به پیوست تقدیم می شود. این جامعه آمادگی کامل دارد تا در کنار آن اداره کل برای احیای کاروانسرا بکوشد و پیگیری های قانونی این امر را به انجام برساند.      

 با سپاس فراوان و احترام مجدد جامعه هنرمندان اسلام آبادغرب

شرحی درباره کاروانسرای شاه عباسی اسلام آبادغرب

کاروانسرای شاه عباسی هارون آباد (بعداً شاه آباد و سپس اسلام آباد) مربوط به دوره صفویه است؛ دوره ای که شاه عباس صفوی برای احیای جاده ابریشم (یا جاده شاهی و یا جاده خراسان)، زیارت عتبات و حج، رشد اقتصادی و گسترش بازرگانی ایران تصمیم به ساخت مجموعه گسترده ای کاروانسرا گرفت. از آنجا که هر کاروانسرا را به فاصله تقریباً چهار فرسنگ (26 کیلومتر) ساخته بودند، این کاروانسرا تقریباً در فاصله چهار فرسنگی کاروانسراهای ماهیدشت و کرند قرار گرفته است.

کاروانسرای اسلام آباد در تاریخ ۱۹/ ۴/ ۱۳۴۸ با شماره ۸۴۰ در مجموعه آثار تاریخی ایران ثبت ملی شده است. معماری و مصالح کاروانسراها تقریباً متناسب با شرایط هر جایی با هم متفاوت است و به قول ماکسیم سیرو (1) نشانه آن است که هر یک از اینها با هنر معماری متفاوت هر منطقه ممزوج است. کاروانسرای اسلام آباد از این حیث شاید معماری منحصر به فردی داشته است. سالخوردگان و پیران و کسانی که در چند دهه گذشته به هنگام برپا بودن از آن بازدید کرده اند، بر این باورند که معماری کاروانسرای اسلام آباد بسیار زیبا و دیدنی بوده است.

کاروانسرای اسلام آباد بزرگترین کاروانسرای غرب کشور بوده و حتی از کاروانسرای بیستون که شش هزار متر مساحت داشته، بزرگتر بوده است. به سبب اهمیتی که بر سر راه عراق داشته، در دوره ناصرالدین شاه و با اصرار شخص شاه، بازسازی می شود. روندهای بازسازی آن در دوره پهلوی هم مطرح می شود، اما به دلیل تغییر سریع شرایط، انجام نمی شود.

به لحاظ معماری، این کاروانسرا دو طبقه و مستطیلی بوده است. در طبقه دوم، در دو سوی رواق یا در اصلی آن، دو اتاق داشته که این اتاق ها احتمالاً اتاق نگهبانان بوده اند که با دو راه پله از کناره های در اصلی به پایین وصل می شدند. چهار ایوان داشته و پیرامون کاروانسرا هم ۱۵ برج بلند قرار داشته و کتیبه ای بر سر در آن بوده که به مرور از بین رفته است. دو در ورودی داشته که یکی از پشت و رو به کوه پشت شهر باز می شده که به آن «در پشتی» می گفتند و «در اصلی» هم رو به قبله و کوه زواره کوه باز می شده و چوبی بوده است.

کاروانسرا حیاطی بزرگ داشته که در چهار سوی آن، حجره های در کنار هم قرار داشته اند و وسط حیاط هم چاه آبی حفر شده که آب کاروانسرا از آن تأمین می شده است. هر حجره دری مستقل داشته و در برابر آن، ایوانکی بوده که در برخی فصول سال از آن استفاده می شده است. دیوار بیرونی کاروانسرا نیز به ازای هر حجره، ایوانک هایی داشته است. افراد ناتوان و برخی فروشندگان دوره گرد معمولاً در پشت حجره ها و در این ایوانک ها بساط شان را پهن می کردند. در ضلع شرقی کاروانسرا اصطبل واقع بوده که حیوانات کاروان ها را به آن سمت می بردند.
کاروانسرا اکنون در حاشیه شهر قرار دارد، اما به هنگام ساخت در دوره صفویه، روی جاده اصلی شهر بوده که این جاده تا دوره پهلوی جاده اصلی تردد و ورود و خروج شهر بوده است.

در دوره پهلوی دوم، نقشه شهر دیگرگون می شود و مسیر جاده بین المللی به سمت عراق از وسط شهر تعیین می شود. از این رو، کاروانسرا در حاشیه قرار می گیرد. با اینکه کاروانسرا تقریباً تا اوایل دهه 1350 مورد استفاده سنتی کاروان ها و مسافران و زائرین بوده، اما با تحولات مهم شهری و از جمله رواج وسائل نقلیه موتوری، بلااستفاده می شود.

در سال های دهه 1350، کاروانسرا که دیگر در زمینه پیشین خود کاربری ندارد، به انبار غله شهر و منطقه بدل شده و زیر نظر اداره غله قرار می گیرد. پس از ساخت سیلوی بزرگ شهر، در اختیار آموزش و پرورش قرار می گیرد تا تجهیزات و وسایل خود را در آن دپو نماید. با اینکه در اسناد مختلف وزارت فرهنگ و هنر و نیز اداره کل حفاظت آثار باستانی و بناهای تاریخی ایران آمده است که کاروانسرا متعلق به اوقاف است، اما با نظر مسئولان شهر و در حالتی که اوقاف و ادارات کنونی میراث فرهنگی حضور و نظارتی نداشتند، کاروانسرا در اختیار آموزش و پرورش قرار می گیرد.

پس از انقلاب، بر اثر طغیان رودخانه «راون»، سیلی در منطقه موسوم به «کوچه سیدحشمت» پدید می آید و منازل پیرامون رودخانه را تخریب و تهدید می کند. مسئولان شهر، زمین های پیرامون کاروانسرا را که خالی از سکنه بوده در اختیار خانواده های سیل زده قرار می دهند تا منازلی برپا کنند. همزمان، و در آن فضای پرالتهاب انقلابی، اجازه تخریب کاروانسرا هم داده می شود. مردم سیل زده هجوم می برند و بخشی از کاروانسرا را تخریب می کنند و مصالح آن را که از جمله شامل آجرهای 50 در 50 سانتیمتر بوده برمی دارند. این آجرها هنوز در منازل پیرامون کاروانسرا وجود دارند و در بازدیدهای اخیر هنرمندان دیده شده اند. (2)  پس از آن سیل ویرانگر، خانه های منطقه سیدحشمت بازسازی می شود، اما مردم از پیرامون کاروانسرا دست برنمی دارند و عملاً منطقه «شهریار شهر» شکل می گیرد.

به همین ترتیب، مدتی بعد، آموزش و پرورش در حیاط کاروانسرا اقدام به ساخت مدرسه می نماید. در هر نوبت ساخت و ساز به اسم کارگاه و . . . در حیاط کاروانسرا، بخشی از آن از سوی آموزش و پرورش نابود می شود که سرانجام در دهه 1370، آخرین دیوارها، برج ها و حجره های کاروانسرا به کلی نابود می شود. از تاریخ ساخت مدرسه و ساختمان های مربوط به آن در حیاط کاروانسرا، اکنون نزدیک به 43 سال می گذرد و در معرض بازسازی اساسی هستند. جامعه هنرمندان اسلام آباد توقع دارد کاروانسرا، میراث ملی تلقی شود و ادارات میراث فرهنگی و آموزش و پرورش با هم توافق نمایند به ویژه با توجه به اینکه ساختمان مدرسه دیگر مانند گذشته ضروری و مورد نیاز نیست، این مدرسه بازسازی نشود و دوباره به کاروانسرا بدل شود.

نکته جالب اینکه پی کاروانسرا از سنگ و ساروج بوده که به هنگام ساخت مدرسه، از بین برده نشده و همچنان محفوظ است. از عجایب دیگر اینکه نزدیک در اصلی کاروانسرا، مزار یک سردار یونانی به نام یومنس دیمیتریوس (3) قرار دارد که با توجه به خاکبرداری سطحی در هنگام ساخت مدرسه، به نظر نمی رسد به آن آسیبی وارد شده باشد و این می تواند سرمایه ای برای گردشگری در منطقه باشد. (4)  سنگ نوشته ای روی مزار بوده که آن هم به نظر نمی رسد از بین رفته باشد و قاعدتاً همان طور که آجرهای محکم کاروانسرا در پی و دیوارهای منازل پیرامونی موجودند، باید این سنگ نوشته قطور هم موجود باشد (تصویر این سنگ نوشته در پی می آید).

کاروانسراهای موجود کشور و منطقه دیگر، آن کارایی پیشین را ندارند و بسیاری از آنها به موزه، هتل، مسافرخانه، چایخانه، مرکز تولید صنایع دستی، نمایشگاه صنایع دستی و نظایر اینها بدل شده اند که دوباره محلی برای رشد و رونق اقتصاد و فرهنگ و هنرند. کاروانسرای ماهیدشت در کنار این کاروانسرا، این وضعیت را پیدا کرده است. امید جامعه هنرمندان اسلام آباد آن است که طبق قوانین حفاظت و احیای آثار تاریخی ثبت ملی، این کاروانسرا هم مانند کاروانسرای قصرشیرین احیاء شود و چنین قابلیت و کارایی پیدا کند تا خدمتی به فرهنگ و هنر و نیز اقتصاد منطقه بشود و حق مردم برای داشتن این بنای تاریخی پایمال نشود. جامعه هنرمندان اسلام آباد امیدوار است که مسئولان محترم در نظر داشته باشند که احیای کاروانسرا، یک سرمایه گذاری فوق العاده در فرهنگ و هنر منطقه و کشور است.

تصویر شماره 1: سنگ نوشته مزار یومنس فرزند دیمیتریوس اهل سمریا. این تصویر را سرفلیکس جونز در 1849 برداشته و گفته که مزار و سنگ نوشته روی آن بلافاصله جلوی در اصلی بوده است.

[1] ماکسیم سیرو (1328) کاروانسراهای ایران و ساختمان­های کوچک میان راه­ها، ترجمه عیسی بهنام. تهران: سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران.

[2] بازدید و گفتگوی آقایان میثم رجبی و احمد بساطی با اهالی ساکن پیرامون کاروانسرا در سال 1401.

[3] Eumenes Demetrius

[4] این موضوع از سوی دانیل پاتس استاد دانشگاه ایالتی نیویورک گزارش شده و در کتاب­های خاطرات سرهنری راولینسون و سرفلیکس جونز هم تأیید شده است:

Daniel T. Potts (2017) “The Lost Greek Epitaph from Hārūnābād (aka Shāhābād, mod. Eslāmābād-e Gharb), Iran, and its Elusive Discoverer, ‘Mr. H.’” Ash-Sharq, 1: 304–21; J. F. Jones (1849) “Narrative of a Journey through Parts of Persia and Kurdistan, undertaken by Commander J.F. Jones, I. N., of the Hon’ble Company’s Steam Vesse ‘Nitocris,’ in company with Major Rawlinson, Political Agent in Turkish Arabia,” Transactions of the Bombay Geographical Society 8: 249–334; H. C. Rawlinson (1839) “Notes on a March from Zoháb, at the foot of Zagros, along the Mountains to Khúzistán (Susiana), and from thence through the Province of Luristan to Kirmánsháh, in the year 1836,” Journal of the Royal Geographical Society, 9: 29-116.

تهیه و تنظیم: جامعه هنرمندان اسلام آبادغرب