ترکیه در دوران حاکمیت گفتمان کمالیسم، که از زمان تاسیس جمهوری ترکیه توسط کمال مصطفی پاشا (آتاتورک) بنیانگذاری شد؛ با تکیه بر اصول این گفتمان روابط خود را به آمریکا و اروپا بهبود بخشید، وارد روابطه گسترده با ناتو، سازمان همکاری اقتصادی و توسعه و اتحادیه اروپا شد، در 1959 نامزد عضویت در جامعه اقتصادی اروپا شد و همچنین وارد روابط استراتژیک با آمریکا گردید. از طرف دیگر، در سیاست خارجی این کشور در این دوره روابط با کشورهای خاورمیانه و همسایگان مسلمان خود نادیده گرفته شد. این گفتمان که از 6 اصل آتاتورک (ملی گرایی، سکولاريسم، جمهوري ‌خواهي، مردم‌ گرايي، دولت ‌گرايي و اصلاح‌ طلبي) تبعیت می کرد، یک گفتمان کاملا غربی بود که نه تنها خواهان تعامل و رابطه به غرب بود بلکه کشور ترکیه را یک کشور غربی به حساب می آورد. رابطه گسترده ترکیه با ناتو، تعامل با آمریکا، تمایل این کشور برای پیوستن به اتحادیه اروپا، به حاشیه راندن دین چه در سیاست داخلی و چه در سیاست خارجی و ... در قالب این رویکرد قابل تفسیر است. این گفتمان با تمام فراز و نشیب های خود توانست تا سال 2002 میلادی با عنوان گفتمان غالب در سیاست خارجی ترکیه نقش بازی کند.

با پیروزی حزب اسلام گرای عدالت و توسعه در سال 2002 میلادی از این تاریخ به بعد گفتمان جدید تحت عنوان نوعثمانی گری وارد سیاست خارجی ترکیه شد. گفتمان نوعثمانی گری به عنوان یک جریان سیاست خارجی از 1990 به همراه تورگوت اوزال وارد ادبیات سیاسی این کشور شده بود ولی تا سال 2002 نتوانسته بود به عنوان یک گفتمان غالب در سیاست خارجی ایفای نقش بکند. با پیروزی حزب اسلام گرای عدالت و توسعه در انتخابات سال 2002 و به دنبال آن معرفی داوود اغلو به عنوان وزیر خارجه این کشور، گفتمان نوعثمانی گری در سیاست خارجی ترکیه پررنگ تر شد که اوج تاثیر این گفتمان در اجلاس داووس و همچنین قضیه کشتی مرمره کاملا مشهود بود. به طور خلاصه میتوان 3 ویژگی مهم این گفتمان را اینگونه بیان کرد: خواست توجه به میراث اسلامی و عثمانی ترکیه در داخل و خارج، اعتقاد به موضوع "مفهوم عظمت و خود اعتمادی" در سیاست خارجی و همسوی با غرب و به همان اندازه با جهان اسلام.

نظریه پردازان سیاست خارجی ترکیه در این گفتمان معتقدند که، ترکیه باید نقش پررنگ، فعال و متناسب با تاریخ پرشکوه گذشته و عمق جغرافیایی خود ایفا کند که برای اجرای بهتر آن باید بر روی قدرت نرم خود سرمایه گذاری کند؛ همچنین نهادهای سیاسی داخلی این کشور می توانند الگویی برای کشورهای منطقه ای باشند که بازوی قدرتمندش برای پشتیبانی از این روابط اقتصاد قوی می باشد. سیاست گذاران حزب عدالت و توسعه معتقدند، با کمک این مسائل باید در مدیریت بحران های منطقه ای و بین المللی نقش مهمی را ایفا کند و با همکاری اقتصادی، سیاسی و امنیتی با کشورهای منطقه، نیاز به مداخله قدرت های خارجی را از بین ببرد و صرف هزینه های گزاف برای پیوستن با اتحادیه اروپا، باید روی کشورهای منطقه سرمایه گذاری کند به ویژه کشورهای که زمانی جزء امپراتوری عثمانی بوده اند. در واقع این گفتمان عنوان می کند، به جای التماس و صرف هزینه های گزاف برای پیوستن به اتحادیه اروپا، باید روی کشورهای منطقه سرمایه گذاری کند؛ در اصل، هدف های گفتمان نوعثمانی گری این موارد است: اول از همه یک سیاست تاثیر گذار در منطقه، در مرحله بعد قدرتمند کردن جمعیت ترک واقع در خاک های بالکان و حفظ حق حاکمیت بر روی آن ها.

با توجه به گفتمانی که در بالا تحت عنوان نوعثمانی گری به آن پرداخته شد اکنون می تواند دریافت که دلایل اختلافات عمده ترکیه در چند سال اخیر با اتحادیه اروپا و کشورهای اروپایی از جمله آلمان، فرانسه، هلند، نروژ و ... از کجا نشات گرفته است. ولی چیزی که در اینجا قصد داریم بر روی آن نگاه ویژه ای داشته باشیم تغییر سیاست های ترکیه بعد از بحران های عمیق اقتصادی – سیاسی در ارتباط با آمریکا در سیاست های خارجی و نگاه به اتحادیه اروپا است. ترکیه که در چند سال اخیر تندترین انتقادات را به کشورهای اروپایی و اتحادیه اروپا داشته و روزهای پرتنشی را با کشورهای اروپایی سپری می کرد بلافاصله بعد از تشدید تنش ها در روابط خود با واشنگتن رویکردش را در قبال اتحادیه اروپا تغییر داده و سیاست نزدیکی به اتحادیه اروپا را در پیش گرفته است.

بنابراین این سوال مطرح می شود که آیا ترکیه در حال تغییر گفتمان سیاست خارجی خود است؟ و آیا آنکارا نگاه خود به اتحادیه اروپا را تغییر داده است؟

در آنکارا جلسه ای با عنوان کارگروه اصلاحات در ترکیه با حضور 4 وزیر ترکیه برگزار شد که آخرین جلسه این کارگروه در سال 2015 برگزار شده بود؛ جلسه اس که محوریت آن روند مذاکره با اتحادیه اروپا بود. نگاهی مختصر به اظهارات این وزرا در این خصوص خالی از لطف نخواهد بود. مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه در این جلسه خاطرنشان می کند: «برای آمادگی یک روند اصلاحات سیاسی به توافق رسیده ایم، تصوراتمان این است که با کنگره اروپا روابط خود را نزدیک تر کنیم. بر روی مسائلی تمرکز خواهیم کرد که در رابطه با اتحادیه اروپا به نتیجه برسیم. آغاز درباره مذاکرات اتحاد گمرکی و آغاز دوباره روند لغو روادید را در اولویت قرار خواهیم داد. اصلاحات برای عضویت در اتحادیه اروپا را در بالاترین حد پیگیری خواهیم کرد» عبدالحمید گل؛ وزیر دادگستری ترکیه تاکید می کند: «برای افزایش دیالوگ ها با اتحادیه اروپا جلساتی را ترتیب داده ایم. مواضع اصلاح گرایانه حزب عدالت و توسعه آشکار است. برای انجام اصلاحات تصمیمات بسیار جدی گرفته شده است. اقدامات برای توسعه آزادی ها و حقوق بشر بیشتر خواهد شد» برات آلبایراک؛ وزیر مالیه و خزانه داری ترکیه می گوید: «از آغاز ماه آگوست سال جاری ایالات متحده آمریکا علیه ترکیه یک روندی را شروع کرده است که اقتصاد ترکیه را هدف قرار داده است. اظهاراتی که بیشتر اقتصاد را هدف قرار می داد تنش ها را به بالاترین حد ممکن رسانده است. بعد از این حملات از اروپا اخباری منتشر شد که روح متفق بودن با ترکیه را حمل می کرد. ما نیز به موازات آن گام های سیاسی را اتخاذ کرده ایم. بر روی این موضوع کار بسیار فشرده ای را انجام خواهیم داد» سلیمان سویلو؛ وزیر کشور ترکیه تصریح می کند: «این جلسه به معنی قبول روح اصلاحات و تایید آن است. ترکیه در حالی که از یک طرف تلاش خواهد کرد تا به تعهدات خود در خصوص اتحادیه اروپا عمل کند از طرف دیگر به مبارزه با ترور ادامه خواهد داد. ثبات قدمی ترکیه در مبارزه با ترور به امنیت اروپا نیز تاثیر گذار است»

حال نگاهی مختصر می اندازیم به اظهارات مقامات ترکیه علیه اتحادیه اروپا و کشورهای اروپایی پیش از آغاز تنش در روابط آنکارا – واشنگتن:

تاریخ: 27 ژوئن 2018: وزارت خارجه ترکیه: اتحادیه اروپا علیه ترکیه عادلانه و صادقانه رفتار نمی کند؛ رفتار اتحادیه اروپا علیه ترکیه یک دو رویی کامل و بی ثباتی در عقیده است. عمر چلیک، وزیر وقت مسائل اروپای ترکیه: مقامات اروپایی که خود در جلساتی که پشت درهای بسته صورت می گیرد اعتراف کرده اند که بعد از کودتای 15 جولای حمایت های لازم را از ترکیه انجام نداده اند و اکنون نیز به جای حمایت از مبارزه ترکیه با تروریسم به انتقاد از تدابیر ترکیه علیه تروریست ها می پردازد. کشورهایی مانند اتریش و برخی دیگر از کشورهای اتحادیه اروپا در خصوص ترکیه اصلاح نخواهند شد. تاریخ: 5 مارس 2017: رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه: اقدامات آلمان هیچ تفاوتی با اقدامات آلمان نازی ندارد. این ها را در جهان رسوا خواهیم کرد. ما دیگر نمی خواهیم آن جهان نازیسم را ببینیم. من تصور می کردم آلمان خیلی وقت است که این ها را پشت سر گذاشته است ولی اشتباه کرده بودم. رجب طیب اردوغان تاریخ 14 مارس 2017: حتی در جنگ هم به تیم های امداد و نجات و پزشکی شلیک نمی شود ولی اگر هلند باشد این کار را می کند. ما هلندی ها را از نسل کشی سربرنیتسا می شناسیم. ما در این که شخصیت آنان تا چه اندازه فاسد است را با قتل عام 8 هزار انسان در آنجا می شناسیم. و یا دعوت رئیس جمهور ترکیه از شهروندان ترکی الاصل آلمانی در رای ندادن به حزب دموکرات مسیحیان آلمان که آنگلا مرکل صدراعظم آلمان رئیس این حزب است.

با مقایسه این اظهارات چیزی که روشن است تمایل ترکیه در تغییر رویکرد خود در قبال اتحادیه اروپا است. تغییر رویکردی که با سخنان چند روز اخیر حامی آکسوی سخنگوی وزارت خارجه ترکیه صراحت کامل پیدا کرد. آکسوی در اظهاراتی عنوان کرد: جمهوری ترکیه با سیستم ریاست جمهوری بر سر این مسئله مصمم است که به صورت قدرتمند، دموکراتیک و لائیک به سمت عضویت کامل در اتحادیه اروپا حرکت کند. با پوپولیسم و تبعیض گرایی که به بیماری دنیای ما تبدیل شده مقابله کرده به سمت هدف خود حرکت خواهیم کرد و قدرتمندانه و با تکیه بر ارزش های مشترک یک ترکیه اتحادیه اروپایی خواهیم ساخت.

استفاده از کلمه لائیک که در دروان 17 ساله حاکمیت حزب عدالت و توسعه در ترکیه کمترین اصلاح مورد استفاده از سوی مقامات این حزب بوده در شرایطی از سوی سخنگوی وزارت خارجه ترکیه مورد استفاده قرار می گیرد که روند نزدیک شدن به اروپا توسط آنکارا با شیبی ملایم و مداوم در حال پیگیری است. تماس های دیپلماتیکی مقامات ترکیه با مقامات کشورهای عضو اتحادیه اروپا، برنامه ریزی برای سفرهای اروپایی توسط مقامات اروپایی و افزایش سفرهای مقامات اروپا به آنکارا، تغییر ادبیات و زبان مقامات ترکیه در قبال کشورهای اروپایی و ... می تواند به عنوان معیارهای مهمی در سیاست خارجی این روزهای ترکیه به حساب بیاید که با تغییری ملموس در رویکرد چند سال اخیر خود در حال نزدیک شدن به اتحادیه اروپا است.

منبع: خبرگزاری کردپرس/ محمد شریفی کرجان