به گزارش خبرنگار کردپرس، در سال­ های گذشته و با افزایش نگرانی ‌ها نسبت به شدت گرفتن تشنگی دشت ‌های ایران و خطر فرونشست شهرها، موضوع فعالیت چاه ­‌های کشاورزی به یکی از دغدغه های اصلی فعالان محیط زیست ایران تبدیل شده است.

به گواه تاریخ سال به سال میزان حفر چاه های کشاورزی رشد کرده به طوری که حالا با یک سرزمین آبکش شده مواجه ایم.

روند حفر چاه در دهه های مختلف

براساس آمار در دهه ۵۰ میزان چه حفر شده در کشور ۴۷ هزار مورد بود که این تعداد در دهه ۶۰ به ۱۶۲ هزار رسید یعنی ۲۴۵ درصد به نسبت دهه ۵۰ رشد داشته است. این افزایش چاه حفر شده همچنان ادام داشته به طوری که در دهه ۷۰ تعداد چاه های حفر شده با رشد ۳۹ درصدی به ۲۲۵ هزار رسید. اما اوج فاجعه از دهه ۸۰ به بعد شکل گرفت و تعداد چاه های حفر شده چنان شدت پیدا کرد که به نسبت دهه قبل ۱۰۰ درصد رشد داشت و ۴۵۰ هزار حلقه چاه در این سال حفر شد. بعد از آن در دهه ۹۰ هم حفر چاه همچنان پیش می رفت و با ۷۳۶ هزار حلقه رشد ۶۴ درصدی را از خود نشان داد و این روند نامتعادل حفر چاه های کشاورزی ادامه داشت تا که در این لحظه یعنی از دهه ۹۰ به بعد بیش از یک میلیون حلقه چاه حفر شده است.

با این احتساب باتوجه به مساحت یک میلیون و ۶۴۸ هزار و ۱۹۵ کیلومترمربع ایران باید گفت در هر یک و شش دهم کیلومتر از مساحت کشور یک چاه در هر محدوده حفر شده و با این وضعیت ایران به یک آبکش بزرگ تبدیل شده است.

چاه های مجاز معضل اصلی

مطابق آماری که توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران منتشر شده در حال حاضر بیش از ۸۰۰ هزار حلقه چاه آب در ایران وجود دارد که ۴۵ درصد آن ها فاقد مجوز هستند. با این یادآوری که دولت اطلاع دقیقی از تعداد چاه ‌های غیر مجاز ندارد، می ‌توان حدس زد که آمار بسیار بیش از این‌ ها باشد.

زنگ خطر اما آنجایی نواخته می ‌شود که بدانیم بر اساس آمار وزارت نیرو هم اکنون بیش از ۸۵ درصد از برداشت آب از منابع زیرزمینی، توسط چاه ‌های مجاز و دارای پروانه انجام می ‌شود و این در حالی است که برای تعادل بخشی میان توانمندیهای آبی و میزان برداشت‌ ها، دست کم باید ۸ درصد از میزان برداشت آب از چاه‌ های مجاز کاسته شود. این بدان معناست که برخلاف تصورها، چاه‌های غیرمجاز که ۴۵ درصد تعداد چاه‌های ایران را تشکیل می‌دهند، مسئول تنها ۱۵ درصد از برداشت آب زیرزمینی هستند که البته آمار کمی هم نیست اما در برابر آمار و میزان آبی که چاه‌های مجاز از زیر زمین ایران می‌کشند، رنگ می‌بازد.

متخصصان منابع آب بیان می‌کنند برای جلوگیری از تشدید پیامدهای مرتبط با برداشت بی‌ رویه از منابع آب زیرزمینی، باید سالانه چیزی حدود ۱۴.۷ درصد از میزان برداشت‌ از سفره‌ های آب زیرزمینی (آبخوان‌ ها) کم کرد. این در حالی است که با انسداد چاه‌ های غیرمجاز که البته فرایندی زمان‌ بر و پیچیده دارد، تنها ۶.۸ درصد از برداشت ‌ها کاهش پیدا می‌کند.

در واقع سهم چاه‌ های مجاز برای کاهش میزان برداشت و رسیدن به حد تعادل رقمی معادل ۷.۹ درصد در سال است که باید فکری برای این معضل کرد و هرچه زودتر برداشت از آب های زیرزمینی متوقف شود.

پنج اقدام اساسی برای حفاظت از منابع زیرزمینی

دولت برای اینکه بتواند این وضعیت وخیم آبخوان ها را ترمیم کند باید اقداماتی اساسی را انجام دهد. در واقع باید قبول کنیم که وضعیت وخیم آب های زیرزمینی نتیجه بسیاری از پیامدهای ناخواسته اقدامات ماست. بنابراین، اصل احتیاط باید اصل راهنما برای اداره آب های زیرزمینی باشد که در حال حاضر چنین نیست و نیاز است دولت رویکرد احتیاطی را اعمال و اقدامات مرتبط در این زمینه را داشته باشد.   

حرکت به سمت تولید به شیوه احیایی و در چرخه طبیعی دیگر رویکردی است که باید لحاظ شود. رویکرد تولید کنونی کشورها، اصطلاحاً به رویه گهواره تا گور (از تولید تا به دور انداختن) است و در آن آب های زیرزمینی به گور مواد شیمیایی مضر حاصل از فرآیندهای تولید و محصولات تبدیل می شوند. اما تفکر جایگزین «از گهواره تا گهواره» تولید به شیوه احیایی در حال رایج تر شدن است و این گامی رو به جلو خواهد بود. در یک اقتصاد دایره ای هیچ فرآیند تولیدی و هیچ محصولی مواد شیمیایی مضر برای آب منتشر نمی کند.

تغییر عادات غذایی سومین رویکرد و اقدام برای حفاظت از منابع زیرزمینی است. تقریباً تمامی تهی سازی منابع آب زیرزمینی و بیشتر آلودگی آب های زیرزمینی ناشی از کشاورزی شیمیایی مدرن است و در این زمینه کشاورزی اکولوژیک بهتر هست زیرا نوعی رویکرد اصطلاحاً گهواره به گهواره بوده که در تولید غذا به کار برده می شود. اعمال مالیات یا جریمه بر آلودگی آب های زیرزمینی حاصل از کشاورزی و حذف یارانه های دولتی که به ناپایداری آب های زیرزمینی کمک می کند از دیگر اقدامات در این زمینه است.

اما چهارمین اقدام ایجاد پایش مؤثر آب های زیرزمینی است. ستفاده از روش های نظارتی مدرن برای سنجش سطح آب های زیرزمینی و وضعیت کیفیت آن ها، همراه با شفافیت داده ها در مناطقی که دارای منابع آب زیرزمینی قابل توجهی هستند؛ بسیار کلیدی است. روش های مدرن مقرون به صرفه وجود دارد از جمله فناوری برای ضبط در لحظه داده ها. در بیشتر موارد داده ها باید به طور کامل برای عموم در دسترس باشند تا در تلفن های هوشمند یا کامپیوترهای خود آن ها را مشاهده کنند.

پنجمین اقدام هم به تقویت حاکمیت آب های زیرزمینی می رسد. پایین رفتن سطح آبخوان و آلودگی آب های زیرزمینی را اغلب می توان به حکمرانی ضعیف نسبت داد که اغلب در نبود آگاهی در مورد آب های زیرزمینی ناشی می شود. نیاز به دسترسی بیشتر به دانش آب های زیرزمینی وجود دارد. به عنوان مثال از طریق پروژه آب های زیرزمینی و افزایش ظرفیت سازی در مورد حکمرانی آب های زیرزمینی.

توقف برداشت از آبخوان ها راه نهایی

گرچه تمامی این راهکارها ضروری است اما به گفته کارشناسان بهترین و نهایی ترین راه برای نجات کشور از خشکسالی توقف برداشت از منابع آب های زیرزمینی است، چرا که میزان برداشت از آبخوان ها چندین و چند برابر ذخیره بوده و با این وضعیت موجود اقداماتی که دولت می تواند انجام دهد پاسخ گو نیست.

البته این اقدامات قبل از بحرانی شدن وضعیت اثرگذار بود نه حالا که بی تدبیری و حکمرانی اشتباه باعث عمیق شدن زخم خشکسالی بر تن خشکیده ایران زمین شده است. /

* گزارش: زیبا امیدی فر