لامکانی که دراو نورِ خداست / ماضی و مستقبل و حال از کجاست؟

ماضی و مستقبلش نسبت به توست / هر دو یک چیزند پنداری که دوست (دفتر سوم مثنوی مولوی)
در آن سوی گردونۀ گردان و تکراری زمانِ بیکران که بال های خویش را برهر آنچه در دایرۀ درک ما (انسان) هاست گسترده است، گذشته یا آینده، سال و ماه و شب و روز یا سیاه و سفید و کوتاه و بلند، تفاوتی ندارند و همه در یک آن و لحظه اند. تنها با باز شدن پای ما (انسان ها) است که دایرۀ معنا گشوده می شود و نمادها شکل می گیرند.
یلدا نماد تولد طلوع و زایش نور پس از طولانی ترین غروب و تسلط تاریکی در شبِ پایانی پاییز است و هر چند در چهار قدمی تا تولد مسیحِ مریم نیز قرار دارد اما قِدمَتَش دراز دامن تر به نظر می رسد، چرا که انسان از ابتدای بودنش در هستی با واقعیت های ملموسِ «نور» و «ظلمت» دست در گریبان بوده و خواهد بود.

هدف این نوشته ورود به شرح مبسوطِ چرایی و چگونگی شب یلد و حواشی و آداب و رسومش در فرهنگ های مختلف نیست که خوشبختانه بسیار پُر عبور است و مشروحش به یمن عصرِ مبارک اطلاعات و ارتباطات در دسترس است. آنچه بر ذهنم نشست، چگونی نشستن «یلدا» بر ذهن جمعی از بزرگان ادبِ فارسی و کُردی بود که در آستانۀ شبِ چلّۀ سال 1400ه.ش در بندِ کلمات مکتوب درآمد.

1- دل های یلدایی ریا کاران

ناصر خسرو قبادیانی فیلسوف ، شاعرو جهانگرد مشهور قرن پنجم هجری که گفته اند بعد از فردوسی تنها کسی است که در اشعار خویش از لفظ«خِرَد» بیشترین استفاده را کرده است و شاید به این دلیل هم او را شاعر شعر متفکرانه لقب داده اند، نزدیک 1000 سال پیش شب یلدا را دست مایۀ اعتراض به وضعیت زمان و زمانۀ آن دوران قرار داده و گزارش گونه ای را تهیه کرده است که به خوبی پرده از حاکم بودن ظاهر سازی و دورویی موجود در جامعه بر می دارد، بویژه که این تزویر و ریا در قالب و با استفاده از سنت های عرفی چون«یلدا» یا دینی مانند شب «قدر» در مساجد اجرا شده است. ناصر خسرو ضمن اعتراض به این ریاکاری ناروا، درون انسان های ظاهر ساز و دوچهره را به دلیل جهل و نادانی چون تاریکی شب یلدا می داند؛
قندیل فروزی به شب قَدر به مسجد / مسجد شده چون روز و دلت چون شبِ یلدا
قندیل مَیفروز، بیاموز ،که قندیل / بیرون نَبَرد از دل پر جهل تو ظُلما

2- همراهی قدرت مداران چونان تاریکی یلدا

شمس الدین محمد خواجۀ رمز و راز، حافظ شیراز نیز سیصد سال پس از ناصر خسرو در یکی از غزل هایش واژۀ یلدا را بهانۀ بیان برداشت های خود از آنچه در اطرافش جاری بودکرده است. اگرچه حافظ را قهرمان پوشیده گویی و ابهام وایهام دانسته اند و اینکه خود را در لابلای ابیات پنهان می کند و این مطلب باعث شده که هر کسی نیمۀ پنهان خویش را در غزل های او بجوید تا این تعبیر زیبای استاد شفیعی کدکنی دربارۀ او صدق کند:

مستي و هوشياري و راهي و رهزني / ابري و آفتابي و تاريك‌روشني

اما به نظر می رسد در مورد یلدا به گونه ای آشکار تر سخن گفته است. برابر گزارش های تاریخی حافظ در دوران زندگی خود در شیراز شاهد دست به دست شدن قدرت بین سلاطین و پادشاهان بوده و خود نیز در مورد هر یک از آنان منفعل نبوده است؛ موافق ابواسحاق آخرین فرمانروای آل اینجو بود اما با امیر مبارزالدین مؤسس آل مظفر سَرِ سازگاری نداشت، درحالیکه با پسرِ امیر مبارزالدین یعنی شاه شجاع همراه بود و از او شنیده بود که می گفت: « پدرم بارها از پشت رَحل قرآن بلند می شد و سَرِ مخالفانش را باشمشیر از تن جدا می کرد». شاید برخورد عریان با این واقعیات بود که حافظ را وادار نمود بسیار روشن و بدون ابهام تصمیم بگیرد از تناقض های درونی دور شود و اعلام کند که نزدیکی و محشور شدن با حاکمان ستم پیشه و زورمَدار شبیه فرو رفتن در تاریکی شبِ یلداست و تنها چاره دمیدن نور خورشید عدالت است نه دریوزگی در درگاه صاحبان بی مروت قدرت:
بر سر آنم که گر ز دست برآید / دست به کاری زنم که غصه سر آید
خلوت دل نیست جای صحبت اضداد / دیو چو بیرون رود فرشته درآید
صحبتِ حُکّام، ظلمتِ شبِ یلداست / نور ز خورشید جوی بو که برآید
بر در ارباب بی‌مروت دنیا / چند نشینی که خواجه کی به درآید

3- با صبر و شمع در مقابل یلدا، رو به سوی سَحر

پروین اعتصامی بانوی معاصر و نامدار شعر فارسی است که شوربختانه تنها سی و پنچ شبِ یلدا را تجربه کرد و با این حال روایت خاصِ خود را از شب ِ یلدا دارد . زندگی پروین اعتصامی به عنوان یک زن اهل ادب در دوره ای که تعداد مدارس دخترانه بسیار اندک بود و میزان بیسوادی بسیار بالا با سختی های ویژۀ خود همراه بود. تا مدتی اشعار او را منتسب به یک مرد می کردند تا جائیکه مجبور شد با سرودن شعری اعلام کند پروین یک نام زنانه است و زن هم می تواند شعر بسراید؛

از غبار فکر باطل، پاک باید داشت دل / تا بداند دیو، کاین آئینه جای گَرد نیست
مرد پندارند پروین را، چه برخی ز اهل فضل / این معما گفته نیکوتر، که پروین مرد نیست

دو سال پایانی عمر پروین با جنگ دوم جهانی و نابسامانی ایران توأم شدکه همراه با شرایط فرهنگی و نوع نگاه به زن و جایگاهش در جامعه در شعر او نمود یافت. او در چند بیت تابلویی از اوضاع زمانۀ خویش را ترسیم می کند که در آن ضمن توصیه به دوری از یأس و ستایش صبر، وضعیت حاکم را به شبِ یلدای بلندِ تیره و تار تشبیه می کند که بسیاری برای ازبین بردنش تلاش کردند و بدون توفیق در خاک خفتند. اما در پایان بازهم در انتظار اصلاح گرانی است تا چون شمعی تاریکی یلدارا بزدایند و پنجره ای بر صبح بگشایند؛

ای دل عبث مخور غم دنیا را / فکرت مکن نیامده فردا را
کنج قفس چو نیک بیندیشی / چون گلشن است مرغ شکیبا را
بشکاف خاک را و ببین آنگه / بی مهری زمانۀ رسوا را
دور است کاروان سَحَر زینجا / شمعی بباید این شبِ یلدا را

4- عُمرِما کبریتی است برای چراغِ یلدا شکن

ملا محمد بالخی مه حوی شاعر و عارف مشهور کُرد در سالهای قبل از نهضت مشروطه در ایران، ایامی را در شهر سنندج و مهاباد مشغول تحصیل علوم ومعارف اسلامی بوده و سپس در بغداد و شهر سلیمانیۀ اقلیم کردستان به تدریس مشغول شد و سرانجام در سال 1285ه.ش درگذشت. محوی چونان پدر خود به مشایخ نقشبندی نزدیک بود و تأثیر این قرابت در اشعارش مشهود است. انیس اشعار حافظ بود و شاید بتوان یکی از دلایل اعتراضش به واعظان و زاهدان نمایان را که گاهی مشکلاتی را هم برایش رقم می زد ناشی از این نزدیکی دانست .
قسه گه ر عیقدی گه وهه ر بێ غه ره ز ده یکا به خه رمو هره / چ ته ئسیریی له وه عزتدایه واعیز وا پڕ ئه غرازی
(سخن ونصیحت اگرشبیه گردنبند طلا آراسته شود،سوء نیت آن را به مُهره های درشت بی ارزش تبدیل می کند/ پس ای واعظ چه تأثیری در سخنان همراه با سوء نیت تو وجود دارد؟)
بُن مایه های تفکر عرفانی لاجرم سایۀ خود را بر به کار گیری لفظ یلدا توسط محوی به جای نهاده و او در چند بیت زیبا به موضوع پرداخته است. از دیدگاه این عالم وعارف کُرد رها شدن در دریای پر هیاهوی و هوسناک دنیای مادی هنر مردان نیست و کسانی را که حریصانه به هردَری می کوبند تا از دنیا (پیرزن سپید موی) که در هر دوره ای به جمعی(به صورت موقت ) روی خوش نشان می دهد کسب آبرو و اعتبار کنند، ملامت می کند. و سال های زندگی در اختیار انسان را به کبریتی تشبیه می کند که وظیفه اش روشن کردن چراغ برای درهم شکستن تاریکی شب یلدا های پیش روست.

نه ڵێ مه ردم که دنیا پشتی له و، ئه و روو له دنیا بی / که پووری زاڵه، بۆچی پیره زاڵی پێ ره زا نابێ
(کسی که با وجود عدم آماده بودن شرایط بازهم برای هوس های دنیوی حریص است حق ندارد ادعای مردانگی کند/ اگر خود را زیرک چون رستم زال می داند چرا پیرزن کهنسال دنیا از او دوری می جوید؟)

ئه گه ر تاجت له سه ر کا،سه رتی پێوه قووت ئه دا ئاخر / موباره ک که ی ده بێ ئه و خه لعه ته ی وا خه لعی له دوا بێ

(اگر دنیا تاج بر سرت نهد، سَرَت را همراه آن بر باد می دهد/ چه ارزشی دارد آن هدیه ای که روزی آن را باز پس گیرند؟)
برا ، فکری چرا !

کیبریتی فرسه ت تا له ده ستا یه / شه وی یه لدا له پێشه، ڕۆژی عومرت وه خته ئاوا بێ

(ای برادر تا وقتی که کبریت چون یک فرصت در دستان تو است، در فکر روشن کردن چراغی باش / زیرا شب تاریک یلدا را پیش روی خود داری و فرصت کمی از عمرت باقی است.)

5- نگاه عاشقانه، معشوقِ یلدا شکن

عبد الرحمن بگ صاحبقران(سالم)؛ شاعر غزل سرای کُرد متولد سال 1183ه.ش در سلیمانیه است. عبدالرحمن در طول عمر64 ساله اش بیشتر دست در گریبان بیماری بود و جالب است که «سالم» را به عنوان نام شعری خود برگزید. او در دوران سه پادشاه قاجار( فتحعلی شاه، محمد شاه و بیست سال اول سلطنت ناصرالدین شاه ) می زیست و پس از افول ستارۀ حکومت بابان به تهران آمد، اگرچه به ناراضی بودن از این مهاجرت در اشعار خود اشاره کرده است اما این امر موجب آن نشد تا از به کار بردن کلمات فارسی در اشعارش بکاهد.

شوورەزاری خاکی ڕەی ئەمجارە دامەنگیرمە / ڕوو لە هەر وادیی دەکەم خاری وەکوو زەنجیرمە
(این بار شوره زار خاک شهر ری نصیبم شده / به هر سو و سرزمینی می روم احساس اسارت می کنم)
ئیبتدا بۆ ڕەی کە هاتم فیکری عەقڵیم لێ نەکرد / حەبسی تارانم گوناهی کاری بێ تەدبیرمە
(آمدنم به ری از ابتدا عاقلانه نبود / احساس اسارتم در تهران نیز ناشی از بی تدبیری خودم است.)

در نگاه سالم به شب یلدا نوعی تقلیل گرایی وجود دارد به عبارت دیگر او سیاهی و بلندی شب یلدا را عددی نمی داند و این مطلب ممکن است ناشی از نگاه عشق محور و امید وارانۀ او به یک نجات دهنده (معشوق) باشد.

په ناهم شەهسەوارێکە گوزەر کا گەر بە ئەلبورزا / دەکا زەربی سمی ئەسپی لە خارا تووتیا پەیدا
(امیدمن به شاهسواری است که اگر بر کوه البرز هم بگذرد/ ضربۀ سنگین سُم اسبش سنگ سختِ خارا را چون توتیا پودر می کند)

ئەگەر خورشیدی تیغی بێ، بەسەر شەودا شەبیخوون کا / دەکا بەرقی بە یەک پەرتەو لە یەلدادا زیا پەیدا
(اگر با شمشیرش که لبۀ تیزِ آن چون خورشید می درخشد ناگهان بر تاریکی شب بتازد / تنها پرتوی ازبرق شمشیرش از تاریکی شب یلدا روشنایی صبح را پدید می آورد.)

و سخن پایانی ... بدون هیچ تبیین و توضیحی از سعدی؛
ز دَستم بر نمی‌خیزد که یک دَم بی تو بنشینم / به جز رویت نمی‌خواهم که روی هیچ کس بینم
برآی ای صبح مشتاقان اگر نزدیک روز آمد / که بگرفت این شب یلدا ملال از ماه و پروینم
***
گر تو فارغی از حال دوستان یارا / فراغت از تو میسر نمی‌شود ما را
هنوز با همه دَردَم امید درمان است / که آخری بوَد آخر شبانِ یلدا را

‌