گه مُلحِد و گه دَهری و کافر باشد

گه دشمن خَلق و فتنه پرور باشد

باید بچشد عذاب تنهایی را

مردی که ز عصر خود فراتر باشد (شفیعی کد کنی)

زایش این نوشته از زِهدان دو خاطره

این کوتاه نوشت در سایه سارِ دو خاطرۀ نه تنها متفاوت بلکه متضاد پدید آمد و سامان یافت؛ نخست به یادآوردن جمله ای از دوستی در سال های دورِ دورۀ ابتدایی. دوم هم صحبت شدن با فرماندار شهرستانم (پاوه) در ماه های نخستِ بعداز انقلاب، در دوران دانشجویی و یادداشت هایم از یکی از کتاب های ایشان، هیجده سال بعد در دوران معلمی.

خاطرۀ نخست، نفرین امیر کبیر

قریب پنجاه سال از روزی که ما دانش آموزان کلاس ششم ابتدایی دبستان دولتی ضیایی پاوه می بایست در فردای آن روز در جلسۀ امتحان درس حساب و هندسه حاضر شویم می گذرد اما برایم مثل امروز با کمترین ابهام، لمس کردنی است. همسالان نگارنده که کتاب حساب و هندسۀ ششم ابتدایی آن دوران را دیده اند، می دانند که مباحث کتاب موضوعاتی مانند: مرابحه، تسهیم به نسبت، تنزیل ، امتحان درستی یا نادرستی ضرب یا تقسیم از طریق روشی به نام « نُه نُه طرح» و ... برای ما (کودکان 11 تا 12 سال) سخت و سنگین بود. طنین صدای یکی از یاران دبستانی ما که چندان علاقه مند ریاضی نبود هنوز در گوشم می پیچد که می گفت: هرچه می کشیم از دستِ امیر کبیر است، اگر او نبود، مدرسه ای هم نبود و ما راحت بودیم. با شنیدن سخنان دوستم، لحظه ای تصویرِ مردی در کتاب های آن دوره با چهره ای مصمم که کاغذی لوله شده در دست داشت در ذهن کودکانه ام می نشست و با خود می گفتم؛ این مرد چگونه اولین مدرسه را درست کرده؟

خاطرۀ دوم، تحسین امیر کبیر

سال دوم دانشجویی را در دانشکدۀ علوم تما کرده بودیم که در ترم پنجم به بهمن 57 رسیدیم و پس از انقلاب به زادگاه برگشتیم. شخصی به نام آقای علی رضا قلی تهرانی در جهاد سازندگی بود و سپس برای مدت کوتاهی فرماندار پاوه شد به عنوان دانشجو با ایشان جلسه ای داشتیم. جوانی خوش قیافه با ریشی پُر پُشت و سیاه بر چانه، هم خوب صحبت می کرد و هم از خوبی ها می گفت ما را به پشتکار، سخت کوشی، احترام به پیشینیان موفق اما توقف نکردن صرف در تمجید از آنان و تلاش برای بهتر از آنها شدن و ... دعوت می کرد. می گفت: هریک از شما می توانید آن گونه عمل کنید و بلکه بهتر از آنان شوید. دوران فرمانداری و ماندگاری ایشان در پاوه بسیار کوتاه بود. سال و ماه در گردونۀ روان و بی درنگِ زمان سپری شد، تا در روز هفتم مرداد سال 77 در یکی از کتابفروشی های کرمانشاه، کتاب جامعه شناسی نخبه کشی را، که خبر چاپ آن را از پیش شنیده بودم، دیدم. نام علی رضا قلی به عنوان مؤلف و تداعی خاطراتم از ایشان، بر اشتیاقم برای خرید کتاب که توسط نشرِ نی چاپ شده بود افزود و براستی از مطالعه و یادداشت برداری از آن سودِ لذت بخش بردم. دکتر علی رضا قلی که در سوربن جامعه شناسی سیاسی آموخته، در این کتاب که موضوع کلی آن عملکرد نُخبگان و چگونگی برخورد جامعه با آنان است، میزرا تقی خان فراهانی (امیر کبیر) را چنین توصیف می کند؛ دومین ستارۀ درخشان شبِ پانصد سالۀ این مُلک.

و امروز در یاد روز امیر کبیر

صد و هفتاد سال پیش در چنین روزی بیستم دیماه 1230 ه.ش از طرف ناصر الدین شاه قاجار (بیست ساله) دست خطی بدین مضمون خطاب به فراش باشی دربار صادر شد؛ چاکرِ آستانِ ملائک پاسبان ... حاج علیخان- فراش باشی شهریاری ... به فین کاشان رفته میرزا تقی خان فراهانی را راحت نماید. این در حالی بود که کمتر از چهار سال قبل از این فرمان قتل در فرمان دیگری خطاب به میرزا تقی خان چنین نوشته بود؛ تمام امور ایران را به دست شما سپردیم و شما را مسؤل هر خوب و بدی که اتفاق می‌افتد می‌دانیم. همین امروز شما را شخص اول ایران کردیم و به عدالت و حُسن رفتار شما با مردم کمال اعتماد و وثوق داریم و بجز شما به هیچ شخص دیگری چنین اعتقادی نداریم و به همین جهت این دستخط را نوشتیم.

چرایی فاصلۀ زمانی کوتاهِ دو ضد نوشتۀ شاه

میرزا تقی خان فراهانی مشهور به امیر کبیر در سال 1848 میلادی یعنی زمانِ اسپنسر، اگوست کنت، مارکس، ادیسون، نیچه و هگل در سن چهل و دو سالگی صدر اعظم ایران شد. دردها را می شناخت و با صلابت اقدام می کرد. ورود به جزئیات حرکت امیر کبیر نه آسان است و نه هدف این نوشته است و البته در خورِ کاوش گران تاریخ. بر این باورم که میرزا تقی خان فراهانی به دنبال تحققِ توصیۀ حافظ بود اما ناکام ماند؛ در خلاف‌آمد عادت به طلب کام که من / کسبِ جمعیت از آن زُلف پریشان کردم.

او پیشتر از زمانِ خود بود و متفاوت تر به زمانه می نگریست. در پی توسعه بود و چون مجالی اندک یافت، (سه سال و یک ماه و بیست و هشت روز ) ذهنش را در عمل نمود داد و سر انجامی خونین را تجربه کرد. نگاهی فهرست وار تنها به سه مورد را گویا و بی نیاز از شرح می دانم؛

تأسیس دارالفنون (پلی تکنیک) و استخدام معلمین خارجی برای تدریس که تنها سیزده روز پس از افتتاحش زنده ماند.

کاهش حقوق ناصرالدین شاه به ماهیانه دو هزار تومان درحالی که حقوق پدرش (محمد شاه) شصت هزار تومان بود.

منع رسم بَست نشینی (فرار از مجازات) در اماکن مذهبی که وزیر مختار روس به او گفت: پس برای بست نشینی خود چه می کنی

سخن پایانی؛ نقل دو روایت از قتل امیر کبیر

روایت روزنامۀ معاصر امیر کبیر از رگ زدن او

روزنامۀ وقایع الاتفاقیه که حیاتش را مدیون امیر کبیر بود، بیست روز پس از بریدن رگ های امیر ، چنین نوشت؛

میرزا تقی خان که سابقا امیر نظام و شخص اول این دولت بود، شب شنبه هیجدهم ماه ربیع الاول در کاشان وفات یافته است"

و اینک روایت شادروان فریدون مشیری، صد و سی و یک سال بعد در سال 1361 ه.ش از قتل امیر.

هنوز، نفرین می بارد از دَرو دیوار

هنوز، نفرت از پادشاه بَد کردار

هنوز وحشت از جانیان آدمخوار

هنوز لعنت بر بانیان آن تزویر

و تاریخ همچنان صندوقچۀ روایت های متضادِ نزدیک و دور وقایع ... .